Vua Thành Thái sinh năm Kỷ Mão 1879, tên thật là Nguyễn Phước Bửu Lân, ông là con thứ 7 của vua Dục Đức và bà Từ Minh Huệ Hoàng hậu Phan Thị Điều. Năm ông lên 4 tuổi, vua cha Dục Đức bị phế truất và chết trong tù. Năm 1889, vua Đồng Khánh lâm bệnh băng hà. Khi đó, con của vua Đồng Khánh còn quá nhỏ nên không thể nối ngôi, triều đình Huế và khâm sứ Pháp Rheinart quyết định chọn ông ngồi lên ngai vàng. Vào tháng 2 cùng năm, Nguyễn Phước Bửu Lân chính thức đăng cơ, lấy hiệu là Thành Thái.
Vua Thành Thái là người ham học hỏi, ông rất khinh ghét những quan lại xu nịnh và đồng thời bộc lộ tinh thần dân tộc rất cao. Khác với những ông vua trước đây, ông học đồng thời chữ Nho và chữ Pháp, rồi cho cả con cái của mình cùng theo học chữ Pháp nữa. Dù không nói ra, nhưng rõ ràng ý định của ông là học chữ Pháp để có thể giao tiếp với những người Pháp, từ đó tìm cơ hội chống Pháp.
Có lần, cầu Paul Doumer (nay là cầu Long Biên) tại Hà Nội được thực dân Pháp xây dựng xong, Hoàng Cao Khải đưa ra một danh sách xin nhà vua ban thưởng cho những người có công, nhà vua đã cười nhạt mà trả lời: "Ta có biết mặt mũi những đứa nào đâu". Bắt đầu từ đó, lòng tự tôn dân tộc của vua Thành Thái khởi từ ý chí thành hành động.
Xung quanh vua Thành Thái có nhiều giai thoại tình ái, nhiều lần lẻn ra khỏi cung đi chơi đêm nên có khi người ta tưởng lầm rằng ông là người ham chơi bời. Nhưng thực chất, vua Thành Thái lại là một người sớm có tinh thần chống Pháp. Không thể theo con đường như vua Hàm Nghi vì xung quanh ông giờ đây toàn là tai mắt của người Pháp. Vua Thành Thái lựa chọn một cách riêng, ông đã xây dựng những đội nữ binh để chờ thời cơ nổi lên đánh Pháp.
Sách Chuyện tình vua chúa hoàng tộc Việt Nam viết rằng: "Lợi dụng cái yếu của xã hội trọng nam khinh nữ, khi người ta (kể cả người Pháp) ít chú ý đến võ lực của nữ, mà trong tam cung lục viện, với sự kín đáo của Đại nội, của Tử Cấm Thành, số nữ lại đông nhất vì triều đình có quyền tuyển nữ. Vậy nên Thành Thái nghĩ đến việc dùng lực lượng phái đẹp chống Pháp, giành độc lập".
Để làm việc này, vua Thành Thái thường giả vờ đóng vai một người hám sắc, đi bắt phụ nữ nhập cung để luyện tập quân sự. Việc này tất nhiên được làm một cách hoàn toàn bí mật. Đầu tiên nhà vua cho cận vệ thân tín đến tiếp xúc với những người ông chọn và gia đình họ. Nếu đồng ý thì ông sẽ hẹn ngày giờ và địa điểm rồi "dàn cảnh" bắt cóc đưa về cung cấm.
Thường một đội nữ binh gồm 50 người. Sau khi luyện tập quân sự đã thuần thục, đội này lại được bí mật trao trả về gia đình đợi khi cần thì nhập ngũ chống Pháp và nhà vua lại tuyển lựa một đội mới. Để bảo mật, các nàng bị "bắt cóc làm vợ" thường được đưa vào Tử Cấm Thành bằng cửa hữu của Phòng thành vì đường chạy dọc bên ngoài hoàng thành dẫn đến cửa hữu rất vắng vào ban đêm, hai bên đường lại không có nhà dân chúng. Cửa này lại nằm gần làng Kim Long, bởi thế, các nàng ở làng này được ưu tiên tuyển mộ nhiều hơn cả.
Đáng chú ý là các nàng thiếu nữ làng An Ninh (giáp Kim Long) được tuyển mộ hầu hết là thợ dệt vải, vì An Ninh là nơi dệt vải nổi tiếng. Do đó, vua Thành Thái cho tổ chức ở Đại nội các chợ bán vải do các nữ binh ấy dệt trong Đại nội để vừa che mắt được địch vừa cho nữ binh có việc làm mà trang trải các phí tổn, kể cả may quân phục.
Cùng với việc lập đội nữ binh, vua Thành Thái còn tích cực nghiên cứu các loại vũ khí tân tiến. Ông đã nhờ họa sĩ Lê Văn Miến (tốt nghiệp trường Mỹ thuật Paris) vẽ các kiểu súng Pháp để ông cho đúc và trang bị cho đội nữ binh. Mọi việc đang tiến hành thuận lợi, nhà vua đã chiêu nạp được 4 đội thì sự việc bị bại lộ do Thượng thư Bộ Lại và Cơ mật viện báo cho Khâm sứ Pháp là Levécque. Để che mắt, vua Thành Thái giả điên cào cấu các bà cung phi thân Pháp và xé hết các bản vẽ vũ khí.
Lợi dụng cơ hội này, người Pháp vu cho ông bị điên để ép ông thoái vị. Khâm sứ Pháp nói thẳng là đã biết ông có ý đồ chống Pháp nên không để ông ở ngôi được. Nếu muốn tại vị thì ông phải ký vào một tờ giấy xin lỗi, tuyên bố với quốc dân là có mưu đồ chống lại nước Pháp, nay phải thành thực hồi tâm. Nhưng vua Thành Thái đã ném thẳng tờ tuyên cáo thảo sẵn ấy xuống đất từ chối. Năm 1907, ông bị phế truất rồi đưa đi quản thúc tại Vũng Tàu. 9 năm sau ông cùng với vua Duy Tân bị đày ra đảo Réunion. Bởi thế, đội nữ binh của ông chưa có cơ hội xuất trận.
Tuy nhiên, điều đó chứng tỏ rằng vua Thành Thái là một vị vua yêu nước, lòng tự tôn dân tộc rất cao và có tinh thần chống Pháp chứ không phải chỉ là hạng vua bù nhìn cam chịu mất nước.
Vua Thành Thái là người ham học hỏi, ông rất khinh ghét những quan lại xu nịnh và đồng thời bộc lộ tinh thần dân tộc rất cao. Khác với những ông vua trước đây, ông học đồng thời chữ Nho và chữ Pháp, rồi cho cả con cái của mình cùng theo học chữ Pháp nữa. Dù không nói ra, nhưng rõ ràng ý định của ông là học chữ Pháp để có thể giao tiếp với những người Pháp, từ đó tìm cơ hội chống Pháp.
Có lần, cầu Paul Doumer (nay là cầu Long Biên) tại Hà Nội được thực dân Pháp xây dựng xong, Hoàng Cao Khải đưa ra một danh sách xin nhà vua ban thưởng cho những người có công, nhà vua đã cười nhạt mà trả lời: "Ta có biết mặt mũi những đứa nào đâu". Bắt đầu từ đó, lòng tự tôn dân tộc của vua Thành Thái khởi từ ý chí thành hành động.
Xung quanh vua Thành Thái có nhiều giai thoại tình ái, nhiều lần lẻn ra khỏi cung đi chơi đêm nên có khi người ta tưởng lầm rằng ông là người ham chơi bời. Nhưng thực chất, vua Thành Thái lại là một người sớm có tinh thần chống Pháp. Không thể theo con đường như vua Hàm Nghi vì xung quanh ông giờ đây toàn là tai mắt của người Pháp. Vua Thành Thái lựa chọn một cách riêng, ông đã xây dựng những đội nữ binh để chờ thời cơ nổi lên đánh Pháp.
Sách Chuyện tình vua chúa hoàng tộc Việt Nam viết rằng: "Lợi dụng cái yếu của xã hội trọng nam khinh nữ, khi người ta (kể cả người Pháp) ít chú ý đến võ lực của nữ, mà trong tam cung lục viện, với sự kín đáo của Đại nội, của Tử Cấm Thành, số nữ lại đông nhất vì triều đình có quyền tuyển nữ. Vậy nên Thành Thái nghĩ đến việc dùng lực lượng phái đẹp chống Pháp, giành độc lập".
Để làm việc này, vua Thành Thái thường giả vờ đóng vai một người hám sắc, đi bắt phụ nữ nhập cung để luyện tập quân sự. Việc này tất nhiên được làm một cách hoàn toàn bí mật. Đầu tiên nhà vua cho cận vệ thân tín đến tiếp xúc với những người ông chọn và gia đình họ. Nếu đồng ý thì ông sẽ hẹn ngày giờ và địa điểm rồi "dàn cảnh" bắt cóc đưa về cung cấm.
Thường một đội nữ binh gồm 50 người. Sau khi luyện tập quân sự đã thuần thục, đội này lại được bí mật trao trả về gia đình đợi khi cần thì nhập ngũ chống Pháp và nhà vua lại tuyển lựa một đội mới. Để bảo mật, các nàng bị "bắt cóc làm vợ" thường được đưa vào Tử Cấm Thành bằng cửa hữu của Phòng thành vì đường chạy dọc bên ngoài hoàng thành dẫn đến cửa hữu rất vắng vào ban đêm, hai bên đường lại không có nhà dân chúng. Cửa này lại nằm gần làng Kim Long, bởi thế, các nàng ở làng này được ưu tiên tuyển mộ nhiều hơn cả.
Đáng chú ý là các nàng thiếu nữ làng An Ninh (giáp Kim Long) được tuyển mộ hầu hết là thợ dệt vải, vì An Ninh là nơi dệt vải nổi tiếng. Do đó, vua Thành Thái cho tổ chức ở Đại nội các chợ bán vải do các nữ binh ấy dệt trong Đại nội để vừa che mắt được địch vừa cho nữ binh có việc làm mà trang trải các phí tổn, kể cả may quân phục.
Cùng với việc lập đội nữ binh, vua Thành Thái còn tích cực nghiên cứu các loại vũ khí tân tiến. Ông đã nhờ họa sĩ Lê Văn Miến (tốt nghiệp trường Mỹ thuật Paris) vẽ các kiểu súng Pháp để ông cho đúc và trang bị cho đội nữ binh. Mọi việc đang tiến hành thuận lợi, nhà vua đã chiêu nạp được 4 đội thì sự việc bị bại lộ do Thượng thư Bộ Lại và Cơ mật viện báo cho Khâm sứ Pháp là Levécque. Để che mắt, vua Thành Thái giả điên cào cấu các bà cung phi thân Pháp và xé hết các bản vẽ vũ khí.
Lợi dụng cơ hội này, người Pháp vu cho ông bị điên để ép ông thoái vị. Khâm sứ Pháp nói thẳng là đã biết ông có ý đồ chống Pháp nên không để ông ở ngôi được. Nếu muốn tại vị thì ông phải ký vào một tờ giấy xin lỗi, tuyên bố với quốc dân là có mưu đồ chống lại nước Pháp, nay phải thành thực hồi tâm. Nhưng vua Thành Thái đã ném thẳng tờ tuyên cáo thảo sẵn ấy xuống đất từ chối. Năm 1907, ông bị phế truất rồi đưa đi quản thúc tại Vũng Tàu. 9 năm sau ông cùng với vua Duy Tân bị đày ra đảo Réunion. Bởi thế, đội nữ binh của ông chưa có cơ hội xuất trận.
Tuy nhiên, điều đó chứng tỏ rằng vua Thành Thái là một vị vua yêu nước, lòng tự tôn dân tộc rất cao và có tinh thần chống Pháp chứ không phải chỉ là hạng vua bù nhìn cam chịu mất nước.
