Vào một buổi tối lạnh lẽo và mưa phùn tháng 3 năm 2023, chàng trai 22 tuổi Darlington Vivito đã nói lời tạm biệt với bố mẹ tại quê nhà ở Bikita, một huyện nông thôn thuộc phía đông nam Zimbabwe. Để chuẩn bị cho đêm dài, cậu khoác lên mình bộ quần áo ấm áp và ra khỏi ngôi nhà nhỏ của gia đình. Vivito gặp người anh họ tại một trung tâm mua sắm, và để tránh bị nghi ngờ, họ đã cùng nhau dạo quanh những cửa hàng tạp hóa và quán ăn nhỏ trong khu vực.
Khi trời tối, cặp đôi bắt đầu hành trình quen thuộc của mình. Sau khi gặp gỡ một nhóm thanh niên khác, họ đã nhờ người đi xe quá giang ra ngoài thị trấn và sau đó đi bộ 8 km qua cánh rừng đầy bụi gai về phía mỏ lithium Bikita, nơi được cho là có trữ lượng lithium lớn nhất tại Zimbabwe. Họ lén lút vào bên trong.
Mỏ khai thác rộng khoảng 1.500 hecta này được bảo vệ bởi các nhân viên an ninh có vũ trang đi tuần trên xe tải và đi bộ. Vivito và nhóm của cậu tìm đến một khu vực vắng vẻ của mỏ, làm việc dưới ánh đèn pin, truy tìm những khối đá lithium bị lộ ra từ hoạt động khai thác ban ngày. Họ tìm kiếm những mảnh tốt nhất và thu gom vào bao tải chứa. Trong khi đó, các nhóm khai thác trái phép khác cũng hoạt động trong những khu vực riêng biệt trong khi các nhân viên bảo vệ đi tuần. Vivito luôn cố gắng giữ sự tỉnh táo.
Zimbabwe là một quốc gia giàu tài nguyên khoáng sản nhưng lại bị ảnh hưởng nặng nề bởi những cáo buộc quản lý kém và tham nhũng. Hoạt động khai thác nhỏ lẻ — cả hợp pháp và bất hợp pháp — diễn ra phổ biến. Ước tính có khoảng 1,5 triệu người Zimbabwe tham gia vào khai thác quy mô nhỏ, nhưng chỉ khoảng 15% trong số đó có giấy phép. Nhiều người khai thác trái phép tại những khu đất không phát triển hoặc những khu mỏ bỏ hoang, trong khi những người như Vivito lại lén lút vào các mỏ do các công ty hoặc chính phủ vận hành.
Cuộc cách mạng xe điện đã tạo ra một cơn sốt toàn cầu đối với lithium, một thành phần thiết yếu của pin xe điện. Zimbabwe được biết đến là nơi có một trong những trữ lượng lithium lớn nhất thế giới và là nhà cung cấp hàng đầu của khoáng chất này tại châu Phi. Doanh thu hàng năm từ việc xuất khẩu lithium của Zimbabwe đã tăng từ 1,8 triệu USD năm 2018 lên hơn 80 triệu USD chỉ trong quý đầu năm 2025, và các chuyên gia vẫn nhìn thấy tiềm năng chưa được khai thác. Bắt đầu từ cuối năm 2021, nhiều mỏ lithium lớn của đất nước đã thuộc quyền sở hữu của các công ty Trung Quốc.
Trung Quốc có ngành công nghiệp xe điện hàng đầu thế giới và chiếm ưu thế trong chuỗi cung cấp lithium toàn cầu: khoảng 70% lithium được chế biến tại đây. Khi các quốc gia khác chạy đua để bắt kịp, Bắc Kinh đã tăng cường vai trò của mình như một nhà đầu tư lớn trong lĩnh vực khai thác tại châu Phi. Tại Zimbabwe, mối quan hệ của Trung Quốc với chính phủ đặc biệt gắn bó, bắt đầu từ khi nước này ủng hộ lực lượng du kích của nhà ******* Robert Mugabe trong cuộc đấu tranh giành độc lập vào những năm 1960. Người kế nhiệm Mugabe, Tổng thống Emmerson Mnangagwa, đã ủng hộ việc Trung Quốc tiếp quản các mỏ lithium, lập luận rằng điều này sẽ mang lại tăng trưởng kinh tế cho một quốc gia mà gần một nửa dân số đang sống trong cảnh nghèo đói.
Tuy nhiên, nhiều cư dân tại các khu vực khai thác ở Zimbabwe cảm thấy rằng mối quan hệ này chỉ dẫn tới sự bóc lột. Họ lập luận rằng sự bùng nổ lithium đã không mang lại lợi ích gì cho cộng đồng của họ và thực tế còn gây hại đến cuộc sống của họ. Họ cho biết đã bị tước đất đai do hoạt động mở rộng của các mỏ do Trung Quốc điều hành mà không nhận được bồi thường. Họ cũng cho biết đất canh tác đã bị suy thoái và nguồn nước bị ô nhiễm. Một số cư dân phàn nàn rằng những công việc có mức lương cao tại các mỏ thường do những công nhân nhập cư từ Trung Quốc hoặc các thành phố lớn của Zimbabwe đảm nhận, trong khi các công đoàn đã chỉ trích về điều kiện làm việc và tiền lương. Việc thắt chặt an ninh tại các mỏ đã dẫn đến việc bắt giữ nhiều người khai thác trái phép.
“Trung Quốc đang coi Zimbabwe như một thuộc địa, và họ đã đánh dấu nơi này là lãnh thổ của mình,” Farai Maguwu, giám đốc điều hành của Trung tâm Quản lý Tài nguyên Thiên nhiên, một nhóm nghiên cứu và vận động ở Harare, chia sẻ với Rest of World. Ngành khai thác khoáng sản của Zimbabwe từ lâu đã bị cáo buộc liên kết với lợi ích tài chính của các tầng lớp lãnh đạo chính phủ và quân đội. Tuy nhiên, Maguwu đã cáo buộc Bắc Kinh đã khiến môi trường thiếu trách nhiệm trở nên tồi tệ hơn đến mức mà các nhà lãnh đạo Zimbabwe “không hành động để bảo vệ sự toàn vẹn của chính nhân dân họ” — một điều mà ông cho là đáng lo ngại về hoạt động khai thác của Trung Quốc trên toàn châu lục.
Đại sứ quán Trung Quốc tại Harare đã từ chối bình luận. Wilfred Munetsi, phó giám đốc truyền thông tại Bộ Khoáng sản và Phát triển Khoáng sản Zimbabwe, đã phản bác những cáo buộc về quản lý kém và cho rằng những cáo buộc tham nhũng trong ngành là không có cơ sở. “Bộ làm việc với tính minh bạch và trách nhiệm,” ông nói với Rest of World.
Ở cấp địa phương, nhiều người dân Zimbabwe cảm thấy bị bỏ rơi. “Nhiều người sống gần các mỏ lithium đều kỳ vọng sẽ được hưởng lợi từ tài nguyên này,” Grasian Mkodzongi, một nhà nghiên cứu cao cấp tại Viện Bắc Âu về Châu Phi, nơi tập trung vào tài nguyên thiên nhiên và chuyển đổi năng lượng, nhận xét gần đây. “Hiện tại, người dân địa phương lại trở thành những người thua thiệt.”
Ông cũng lưu ý rằng các chủ mỏ không phải là người duy nhất phải chịu trách nhiệm về tình hình này. Lệnh cấm xuất khẩu lithium thô trên toàn quốc vào năm 2022 đã khiến các công ty có cơ sở chế biến có thể tự do định giá. Kết hợp với việc giá lithium toàn cầu giảm sút, tình hình này đã tàn phá ngành khai thác quy mô nhỏ của Zimbabwe. “[Các công ty] lo ngại rằng những người khai thác trái phép đang làm xói mòn lợi nhuận của họ, và chính quyền thì tất nhiên muốn kiểm soát điều này để đảm bảo doanh thu,” Mkodzongi cho biết. Ông cũng cho biết các mỏ tư nhân đã chứng kiến việc “tăng cường quân sự hóa an ninh.”
Rest of World đã trò chuyện với những người khai thác trái phép trong các chuyến thăm đến các cộng đồng xung quanh bốn mỏ lithium. Lithium mà họ tìm được được bán cho các trung gian, xuất khẩu ra nước ngoài và hòa trộn vào kho hàng toàn cầu. Nhưng thông điệp chính mà họ muốn gửi gắm là cơn sốt khoáng sản mà họ tưởng sẽ mang lại phước lành lại mang tới nỗi đau. Những thợ mỏ như Vivito đều biết công việc của họ là bất hợp pháp — nhưng họ không cảm thấy điều đó sai trái về mặt đạo đức. Họ tin rằng họ nên có quyền tự nuôi sống bản thân từ lithium chôn vùi xung quanh Zimbabwe. “Đó là cách duy nhất chúng tôi có thể hưởng lợi,” một thợ mỏ 31 tuổi ở thị trấn Shamva, người yêu cầu giấu tên, cho biết.
Những người khai thác trái phép đối mặt với nguy cơ bị thương tích hoặc tử vong do ngã và sập hầm, cũng như những cuộc chạm trán với lực lượng bảo vệ doanh nghiệp. Những phụ nữ làm việc trái phép tại các mỏ khai thác nói với Rest of World rằng họ đã bị tấn công tình dục trong công việc.
Vivito đã bỏ học ba năm trước để giúp đỡ gia đình, những người đang gặp khó khăn sinh sống từ nông nghiệp tự cung tự cấp. Cậu đã cố gắng nhưng không thành công để tìm một công việc chính thức tại mỏ với vai trò trợ lý, phân loại và bảo vệ.
Cuối cùng, cậu chuyển sang khai thác trái phép. Cậu đã thực hiện công việc này khoảng ba tháng tính đến đêm tháng 3 đó. Theo một thành viên trong nhóm của Vivito, công việc hôm đó đã thành công — họ thu thập được một đống lớn đá lithium. Nhưng khi họ cố gắng rời khỏi mỏ, họ đã gặp một chiếc xe bán tải với một nhân viên bảo vệ có vũ trang chặn đường.
“Anh ta đã nổ súng,” một người bạn thợ mỏ của Vivito nhớ lại. “Darlington đã la lên và ngã xuống.” Vivito đã bị bắn vào đầu.
Nằm tại tỉnh Masvingo mở rộng, Bikita có dân số khoảng 177.000 người sống chủ yếu dựa vào nông nghiệp tự cung tự cấp, thương mại và khai thác. Nhiều ngọn đồi và núi bao quanh nơi đây chứa đựng những khoáng sản quý giá: lithium, thiếc và vàng, cùng nhiều loại khác. Trong nhiều thập kỷ, những tài nguyên ẩn giấu này đã thu hút các thợ mỏ từ đủ các thành phần — từ những thợ mỏ địa phương nhỏ lẻ cho đến những công ty lớn như Sinomine, công ty Trung Quốc đã mua lại mỏ Bikita Minerals vào tháng 1 năm 2022.
Trong những năm gần đây, sự bùng nổ lithium đã tạo ra một làn sóng hoạt động mới tại các trung tâm thị trấn của huyện, nơi mà những doanh nghiệp như cửa hàng chuyển tiền di động, cửa hàng quần áo và cửa hàng tạp hóa phục vụ cho những thợ mỏ và thương nhân khoáng sản.
Vào một buổi tối gần đây tại Chinhamo, một thị trấn gần mỏ Bikita, những con phố nhộn nhịp với tiếng nhạc dancehall và Sungura vọng ra từ những quán bar xuống cấp. Một người phụ nữ bán thịt gà và thịt lợn nướng ở một góc phố, trong khi những công nhân mỏ trong đồng phục nhâm nhi những chai bia lớn gần đó. Sáng hôm sau, khi những người phục vụ quán bar dọn dẹp bàn ghế và quét dọn sàn, cùng những người bán hàng rong bày bán quần áo, chăn và các gói bột tẩy rửa, một sản phẩm từ quá trình khai thác.
Mỏ Bikita nằm cách Chinhamo vài cây số và có rất nhiều bãi chứa rác thải lớn. Dưới sự quản lý của Sinomine, chu vi của mỏ đã mở rộng khi công ty thêm các cơ sở và hố lộ thiên mới. Nhiều người bán trái cây và rau quả đã chen chúc đông đúc từ con đường chính dẫn vào cổng mỏ.
Bên trong khu vực mỏ rộng lớn, những lối đi bằng thép và các tòa nhà bằng tôn lợp kiểu dáng công nghiệp nằm cạnh những hố đất xám và cam. Mỏ thuê 1.460 người, với 1.400 nhân viên làm việc cho các nhà thầu của công ty, theo phát ngôn viên của Bikita Minerals, Collen Nikisi, cho biết trong một tuyên bố với Rest of World. Chính sách của công ty quy định rằng 80% trong số đó phải được tuyển dụng từ địa phương.
“Chúng tôi cung cấp cho người dân trong cộng đồng địa phương những công việc an toàn, ổn định và được trả lương hợp lý,” Nikisi cho biết thêm, đồng thời khẳng định rằng công ty thường xuyên bị các cơ quan nhà nước kiểm tra về các thực tiễn lao động của mình. “Chúng tôi cũng nhận thức rằng giấy phép xã hội để hoạt động của chúng tôi bắt nguồn từ cộng đồng địa phương mà chúng tôi phục vụ.”
Nikisi cho biết Sinomine đã cam kết hơn 30 triệu USD trong vòng hai năm rưỡi để đầu tư vào cộng đồng, bao gồm cung cấp điện cho các cộng đồng vùng nông thôn, khoan giếng cung cấp nước sạch, bảo trì và xây dựng cầu đường, và hỗ trợ cho các trường học địa phương. “Bikita Minerals đóng góp cho cộng đồng cả trực tiếp và gián tiếp thông qua các khoản thuế và phí mà chúng tôi nộp, công việc mà chúng tôi tạo ra, đào tạo kỹ năng cho lực lượng lao động địa phương, tạo cơ hội cho doanh nghiệp địa phương, xây dựng cơ sở hạ tầng và hỗ trợ các sáng kiến về giáo dục và y tế cộng đồng.”
Thế nhưng, sự giàu có từ khoáng sản của Zimbabwe từ lâu đã là một con dao hai lưỡi. Từ năm 1888, nhà tài phiệt khai thác người Anh Cecil Rhodes đã đặt chân vào vương quốc Ndebele với mục tiêu chiếm giữ những vùng đất vàng chưa được khai thác rộng lớn. Rhodes và Công ty Nam Phi Anh đã lừa vua Ndebele cấp quyền khai thác mỏ độc quyền và rồi lật đổ ông. Ông gọi đất nước mới của mình là Rhodesia, mở ra một chương đầy bạo lực và tàn phá trong lịch sử thực dân của châu Phi. Sau khi giành độc lập vào năm 1980, khi Mugabe cầm quyền, ngành khai thác vẫn là nền tảng của nền kinh tế quốc gia, nhưng các công ty nước ngoài kiểm soát tới 95% sản lượng khoáng sản. Trong những năm sau đó, khi sự căng thẳng về quyền sở hữu đất đai gia tăng, Mugabe đã thúc đẩy quyền sở hữu địa phương đối với các mỏ, cuối cùng yêu cầu mỗi mỏ phải có ít nhất 51% cổ phần do người Zimbabwe nắm giữ.
Tuy nhiên, nhiều tài nguyên khoáng sản của đất nước vẫn chưa được khai thác, và ngành này bị quản lý kém. Thay vì tìm việc làm trong các mỏ, nhiều người Zimbabwe đã chọn cách khai thác nhỏ lẻ. Ngày nay, vẫn có thể tìm thấy khoáng sản như vàng qua nhiều nơi ở Zimbabwe, từ những dòng sông, đồng ruộng đến những mỏ đã ngừng hoạt động. Người dân địa phương đã khai thác tại các con sông, xâm nhập vào các hầm mỏ bỏ hoang và khai thác những cột mỏ mà các công ty lớn để lại, điều này đôi khi dẫn đến những vụ sập hầm và mắc kẹt.
Mountain Mujakachi, một cựu thợ mỏ không chính thức hiện đang tranh đấu cho cộng đồng, là một người đàn ông cao lớn với tính cách hiền lành. Ông đã gặp Rest of World vào tháng 5 tại một hồ chứa nước thải do Bikita Minerals xây dựng. Hồ chứa này thu thập nước đục có chứa chất thải mỏ và đã chiếm giữ một khu vực rộng lớn, bao gồm cả nơi trước đây là nguồn nước uống cho cư dân.
Giờ đây đã 32 tuổi, Mujakachi đã chuyển đến Bikita cùng gia đình vào cuối những năm 1990, khi mà khai thác không chính thức phát triển mạnh mẽ trong cộng đồng. Lúc đó, lithium gần như không có giá trị; nó chủ yếu được sử dụng trong sản xuất kính và gốm chịu nhiệt. Khi không có giờ học, Mujakachi thường quan sát các thành viên trong gia đình mình khai thác gần nhà. Thỉnh thoảng ông còn giúp họ kiếm nước và thức ăn, và dần dần học cách khai thác khoáng sản cho chính mình. “Tôi đã trở nên đam mê khai thác nhỏ lẻ từ khi còn nhỏ, sau khi thấy rằng nó có thể thay đổi cuộc sống của người dân theo hướng tích cực,” Mujakachi kể lại, nhấn mạnh cách mà nghề này có thể mang lại lối thoát khỏi cảnh nghèo cho nhiều người.
Trong nhiều thập kỷ, người dân địa phương vẫn khai thác không chính thức tại mỏ Bikita Minerals với những khoáng sản như vàng, tantalite và ngọc lục bảo, ông cho biết. Trước khi công ty Sinomine mua lại mỏ vào năm 2022, mỏ này đang do một công ty quản lý dựa tại Mauritius cùng một công ty do nhà đầu tư người Đức lãnh đạo kiểm soát. Ông cùng những người khác cho biết sự giám sát an ninh lúc đó rất lỏng lẻo, và các thợ mỏ không chính thức thường làm việc mà không gặp rắc rối khi tìm kiếm những khoáng sản còn sót lại tại những khu vực bỏ hoang, bán lại cho các trung gian trên chợ đen.
Năm 2017, Mujakachi bắt đầu theo học một chương trình đại học kéo dài bốn năm về các nghiên cứu phát triển, được khơi dậy bởi trải nghiệm của mình với ngành khai thác. Ông đã trả tiền cho việc học của mình bằng cách khai thác trên đất công và tại mỏ Bikita, trước khi từ bỏ việc khai thác không chính thức và thành lập một tổ chức vận động chính trị địa phương. “Khai thác từ lâu đã là một ngành quan trọng với cộng đồng của chúng tôi, và qua nó, đã có tiềm năng cho cuộc sống của người dân được cải thiện,” ông cho biết thêm. Ông tin rằng chính phủ nên cấp thêm giấy phép cho những người dân địa phương và đầu tư vào các dự án khai thác quy mô nhỏ, đồng thời thiết lập các chính sách thúc đẩy các công ty khai thác phải có trách nhiệm xã hội hơn: tuyển dụng nhiều người dân địa phương hơn, phát triển cơ sở hạ tầng, và phục hồi môi trường.
Khi sự quan tâm toàn cầu đối với xe điện tăng cao sau Hiệp định Paris năm 2015 về biến đổi khí hậu và bùng nổ vào năm 2021, Mujakachi và các thợ mỏ không chính thức khác bắt đầu chú ý đến lithium. Các thương nhân khoáng sản Trung Quốc mở cửa hàng trong khu vực, tạo ra một bầu không khí phấn khích trong cộng đồng, và đã có một sự bùng nổ trong hoạt động kinh doanh lithium trên thị trường chợ đen. Thu nhập khai thác của Mujakachi đã tăng vọt, ngay cả khi nhiều người dân địa phương đang khẩn trương tham gia vào việc khai thác không chính thức.
Vào tháng 6 năm 2022, chủ tịch Sinomine, Wang Pingwei, đã đến Zimbabwe từ Trung Quốc để tham dự lễ khánh thành của mỏ Bikita Minerals mà công ty đã chi 180 triệu USD để mua. Tổng thống Mnangagwa — người đã tuyên bố Zimbabwe “mở cửa cho kinh doanh” với các nhà đầu tư nước ngoài sau khi nắm quyền từ Mugabe trong một cuộc đảo chính năm 2017 — đã chủ trì sự kiện này.
“Là một công ty Trung Quốc có trách nhiệm, Sinomine sẽ mở rộng đầu tư của mình, mang lại nhiều công việc, [và] phát triển cơ hội cho người dân địa phương,” Wang cho biết thêm, khi Sinomine công bố một khoản đầu tư bổ sung 200 triệu USD để mở rộng sản xuất và hứa hẹn sẽ hỗ trợ cộng đồng bằng những công việc được trả lương cao hơn và đầu tư địa phương.
Tuy nhiên, việc sở hữu và mở rộng các mỏ đã dẫn đến việc siết chặt an ninh. Sinomine đã xây dựng hàng rào và đào hào xung quanh chu vi của mỏ đang mở rộng, thuê bảo vệ có vũ trang và làm việc với cảnh sát để đàn áp việc khai thác trái phép.
Nikisi, phát ngôn viên của Bikita Minerals, báo cáo với Rest of World rằng công ty “đã gặp phải những trường hợp nghiêm trọng về việc trộm cắp quặng, và công ty đã phải tăng cường an ninh.” Ông cho biết chỉ trong sáu tháng cuối năm 2023, đã có 50 thợ mỏ trái phép bị bắt giữ và 25 chiếc xe tải đã bị tịch thu, mặc dù ông không cung cấp con số gần đây hơn. Một người phát ngôn của cảnh sát tỉnh không phản hồi yêu cầu bình luận về các vụ bắt giữ.
Đối với những thợ mỏ trái phép, công việc trở nên tốn kém hơn và vẫn tiếp tục gặp rủi ro. Ba người trong số họ nói với Rest of World rằng họ giờ đây phải hối lộ cho các nhân viên bảo vệ hoặc các nhà thầu vận chuyển để có thể khai thác khoáng sản tại mỏ và đưa đi những gì họ tìm thấy. Dù thế, nhiều người không nhìn nhận công việc của họ là sai trái. Trong các cuộc phỏng vấn với Rest of World, hai thợ mỏ trái phép đã gặp Darlington Vivito tại mỏ Bikita, mô tả cậu là người trong sáng. “Tất cả những gì cậu ấy muốn là kiếm tiền để giúp đỡ gia đình, như chúng tôi thôi,” một người đã nói.
Sáu phụ nữ cho biết với Rest of World rằng họ đã bị tấn công tình dục khi làm việc bất hợp pháp tại mỏ — một vấn đề đã tồn tại trước khi Sinomine mua lại nhưng mà theo bốn người trong số họ thì đã trở nên tồi tệ hơn dưới sự quản lý của công ty này. Tất cả các phụ nữ cho biết họ đã bị các nhân viên bảo vệ tấn công tình dục, trong khi hai người nói họ bị tấn công bởi chính những thợ mỏ khác. Một phụ nữ, mẹ đơn thân yêu cầu giấu tên, cho biết cô đã được giới thiệu vào khai thác lithium trái phép vào năm 2019, khi mới 17 tuổi và đang cần việc làm. Cô kể lại rằng đã bị tấn công tình dục bởi một nhân viên bảo vệ khi mỏ vẫn thuộc quyền quản lý của chủ sở hữu trước đó. Những vụ tấn công tình dục đã trở nên phổ biến hơn, cô nói, sau khi biện pháp an ninh tăng cường khi Sinomine nhậm chức. “Khi người Trung Quốc đến, thật khó khăn để vào mỏ, và đó là khi các vụ lạm dụng gia tăng, vì chúng tôi phải trả tiền để vào mỏ,” người phụ nữ cho biết.
Mẹ và chị gái cô cũng xác nhận các lời cáo buộc của cô về việc bị tấn công liên tiếp. Như nhiều phụ nữ khác được Rest of World phỏng vấn, cô cho biết cảm thấy không thể báo cáo những cuộc tấn công này với chính quyền. “Chúng tôi không thể và cũng không thể báo cáo bởi vì chúng tôi đã ăn cắp,” cô nói. “Cuối cùng, chúng tôi chấp nhận rằng đây là điều mà chúng tôi phải sống chung.”
Cảm giác không thể báo cáo các vụ tấn công tình dục hoặc những hình thức lạm dụng khác là một tâm lý phổ biến giữa những thợ mỏ trái phép, theo Leonard Mabasa của mạng lưới cư dân Buhera, một tổ chức phi lợi nhuận đấu tranh cho các cộng đồng khai thác của Zimbabwe. “Hầu hết các vụ lạm dụng đều không được báo cáo vì các thợ mỏ sợ hãi khi biết rằng họ đang vi phạm pháp luật,” ông cho biết.
Một phát ngôn viên của cảnh sát tỉnh đã không trả lời câu hỏi về các cáo buộc tấn công tình dục tại mỏ. Nikisi cho biết với Rest of World rằng Bikita Minerals không có bất kỳ trường hợp tấn công tình dục nào được ghi nhận, “với không có báo cáo nào được nộp tại cơ sở cảnh sát tại chỗ hoặc qua các liên đoàn lao động và lãnh đạo địa phương.” Công ty nhấn mạnh cam kết giải quyết các vấn đề như vậy thông qua một chính sách giới tính nghiêm ngặt và các văn phòng chuyên biệt.
Trong khi đó, một số cư dân ở Bikita cho biết họ vẫn chưa thấy lợi ích mà Sinomine đã hứa mang lại cho cộng đồng.
Ishmael Mudhe, một trưởng thôn quản lý 100 làng trong khu vực, nói với Rest of World rằng khoảng 900 dân địa phương đã được tuyển dụng vào các công việc tại mỏ, chủ yếu là những vị trí có mức lương thấp. Tuy nhiên, ông cho biết những lời hứa phát triển cộng đồng của Sinomine vẫn chưa đủ. “Chúng tôi không nhìn thấy bất kỳ sự phát triển thực sự nào từ công ty Trung Quốc,” Mudhe nói. “Chúng tôi cần thấy điều gì đó sẽ phục vụ cho các thế hệ ngay cả sau khi mỏ ngừng hoạt động.”
Ông cho biết mối quan hệ trước đây của mỏ với người lao động và cộng đồng rộng lớn hơn tốt hơn, hiểu biết hơn về văn hóa và giá trị địa phương, cũng như giao tiếp hiệu quả hơn với cư dân. Ông cũng cho biết cộng đồng mong muốn “các chủ sở hữu trước đây vẫn còn điều hành.” Nhưng ông đặt phần lớn trách nhiệm lên chính phủ. “Người Trung Quốc đang tận dụng những chính sách yếu kém của đất nước,” ông nói. “Không có trách nhiệm xã hội từ công ty, và các luật của chúng tôi không thể buộc họ phải chịu trách nhiệm.”
“Người lao động đang bị đối xử giống như họ đã từng trong thời kỳ thuộc địa dưới thời Ian Smith,” Mudhe nói, nhắc đến nhà lãnh đạo thực dân cuối cùng của Zimbabwe trước khi giành được độc lập.
Munetsi, quan chức Bộ Khoáng sản, cho biết với Rest of World rằng câu chuyện về chủ nghĩa thực dân “bỏ qua những kết quả hữu hình” như tạo việc làm, phát triển cơ sở hạ tầng, chuyển giao công nghệ, và lợi nhuận xuất khẩu. “An toàn cho người lao động và các thực tiễn lao động công bằng là điều không thể thương lượng,” ông nói, đồng thời cho biết chính phủ đã có các biện pháp để “rõ ràng thực thi trách nhiệm xã hội.”
“Chúng tôi nhận thức được những mối quan ngại được nêu lên ở Bikita và đã khởi xướng một cuộc điều tra đa cơ quan thông qua Sáng kiến Kiểm toán Khai thác Có trách nhiệm, nhằm đánh giá việc tuân thủ các tiêu chuẩn về môi trường, an toàn và tham gia cộng đồng,” Munetsi cho biết. “Khi vi phạm được xác nhận, các biện pháp khắc phục sẽ được thực hiện, bao gồm cả hành động pháp lý và đình chỉ hoạt động. Chúng tôi khẳng định rằng tất cả các nhà đầu tư — bất kể xuất xứ — đều phải tuân thủ luật pháp Zimbabwe và Sáng kiến Khai thác Có trách nhiệm của chúng tôi, trong đó yêu cầu phát triển cộng đồng, phục hồi môi trường, và không khoan nhượng với bạo lực giới.”
Sinomine đã công bố ít nhất 300 triệu USD đầu tư vào Bikita, trong đó bao gồm việc phát triển các hố khai thác mới, xây dựng các nhà máy chế biến mới, và xây dựng hồ chứa nước thải. Việc mở rộng đã khiến công ty phải khóa chặt các vùng đất từng được cư dân sử dụng để chăn nuôi gia súc. Người dân sống và làm việc trên đất chưa được phát triển trước đây thuộc sở hữu của mỏ đã bị tước quyền. Một cái hào sâu 2 mét hiện bao quanh chu vi của mỏ nhằm ngăn chặn những người xâm phạm.
Vào tháng 4, Rest of World đã gặp những người sống xung quanh Bikita bị ảnh hưởng bởi sự mở rộng gần đây của mỏ. “Nhà chúng tôi đang chìm trong nước ngay bây giờ,” Mudzingwa Mabhachi, một người 86 tuổi nói, mô tả làm thế nào ông đã phải di dời sau khi ngôi nhà của ông bị ngập khi xây dựng hồ chứa nước thải.
Tại một ngôi làng khác, ông Fanuel Chahwahwa, 72 tuổi, nói rằng ông đã mất ngôi nhà đã ở trong 22 năm khi nó bị phá hủy bởi các máy xúc trong quá trình xây dựng hào.
Sáu cư dân cho biết với Rest of World họ đã mất quyền sử dụng đất mà họ từng dùng cho nhà ở, nông nghiệp, hoặc chăn nuôi gia súc, khi mỏ mở rộng. Các cư dân đang được Ủy ban Nhân quyền Zimbabwe hỗ trợ để thương lượng bồi thường, Mudhe cho biết. Một số cư dân vẫn có thể trồng thực phẩm và nuôi gia súc cho biết họ lo lắng rằng mỏ có thể sẽ sớm buộc họ phải di dời. Những cư dân khác cũng đã nói với một phương tiện truyền thông địa phương rằng do hồ chứa nước thải, họ phải đi bộ 4 km để lấy nước uống.
Nikisi, phát ngôn viên của Bikita Minerals, cho biết công ty đã khoan giếng để cung cấp cho cư dân gần khu vực hồ chứa một nguồn nước sạch thay thế. Ông phủ nhận các cáo buộc rằng công ty đã gây hại cho môi trường, và cho biết công ty đang làm việc với Ủy ban Nhân quyền và các lãnh đạo địa phương, bao gồm cả Mudhe, “để thảo luận và giải quyết các vấn đề ảnh hưởng đến cộng đồng.”
“Hoạt động của Bikita Minerals không làm cư dân di dời. Các cư dân đã xâm phạm vào khu mỏ và xây dựng nhà ở. Chúng tôi đang hỗ trợ các gia đình có liên quan như một phần trong trách nhiệm ESG [môi trường, xã hội và quản trị] của mình,” Nikisi cho biết thêm. Khi được hỏi về cuộc điều tra của chính phủ được Munetsi nhắc đến, ông cho biết công ty hàng năm trải qua một cuộc kiểm toán đa cơ quan của chính phủ và dự kiến sẽ đáp ứng tất cả các yêu cầu trong năm nay.
Tuy nhiên, một số người tìm việc làm trong các mỏ lithium của Zimbabwe đã báo cáo về những vấn đề liên quan đến điều kiện làm việc. Các công đoàn đã bày tỏ lo ngại về tiêu chuẩn an toàn trong toàn ngành, với Justice Chinhema, tổng thư ký của Liên đoàn Lao động Kim cương và Khoáng sản Zimbabwe, cảnh báo về một “xu hướng đáng lo ngại” của các vụ tai nạn. Chinhema cho biết với Rest of World rằng liên đoàn đã nhận được thông tin về các vụ tai nạn xảy ra tại mỏ Bikita Minerals. Tuy nhiên, ở các mỏ trên toàn quốc, nhiều trường hợp không được báo cáo, ông nói, “khiến việc cung cấp số liệu chính xác trở nên cực kỳ khó khăn.”
Trong một vụ việc năm 2024 tại một mỏ ở thị trấn Bindura, một người quản lý Trung Quốc đã bị quay video buộc hai công nhân Zimbabwean vào thùng của một máy xúc bằng tay và nâng họ lên cao. Đây là một trong những trường hợp bạo lực giữa các nhân viên Trung Quốc và người dân địa phương mà Liên đoàn Khai thác Zimbabwe đã gọi là “một lời nhắc nhở rõ ràng về nhu cầu thắt chặt quy định và giám sát đối với các công ty Trung Quốc hoạt động ở Zimbabwe.”
Trong ba năm qua, việc khai thác hợp pháp đối với những người Zimbabwe độc lập đã trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.
Lệnh cấm xuất khẩu lithium thô của chính phủ vào năm 2022 đã khiến các thợ mỏ địa phương phụ thuộc vào các công ty lớn, thường là do Trung Quốc điều hành, có khả năng xây dựng các cơ sở chế biến. Đồng thời, giá lithium toàn cầu đã giảm mạnh vào cuối năm 2022 do nguồn cung tăng và nhu cầu xe điện suy yếu.
Munetsi cho biết với Rest of World rằng lệnh cấm xuất khẩu lithium thô sẽ giúp ích cho ngành khai thác của đất nước: “Bằng cách yêu cầu chế biến trong nước, chúng tôi khuyến khích đầu tư vào các cơ sở chế biến… tạo ra việc làm có tay nghề cao hơn và giữ lại giá trị của lithium trong Zimbabwe.” Chính phủ đang nỗ lực giảm thiểu tác động của chính sách này lên các thợ mỏ quy mô nhỏ, ông cho biết, bằng cách cung cấp quyền truy cập vào các dịch vụ chế biến do chính phủ hỗ trợ và hoàn thiện một Chiến lược Khai thác Nghệ thuật và Quy mô Nhỏ mới mà các nhà vận động hy vọng sẽ chính thức hóa ngành và hỗ trợ những người khai thác địa phương cùng cộng đồng khai thác.
Tuy nhiên, đối với nhiều thợ mỏ quy mô nhỏ, bất kỳ sự hỗ trợ nào mới cũng có thể đến quá muộn. Vào cuối năm 2023, tại huyện Arcturus, khoảng 400 km về phía bắc Bikita, Rest of World đã gặp Caleb Nyemba, 46 tuổi, người đã tham gia một nhóm các cư dân đang hoạt động trên một phần nhỏ của một khu mỏ 24 hecta. Ông cho biết lệnh cấm xuất khẩu của chính phủ đã gây bất lợi. Nhóm của ông đã có giấy phép từ Bộ Khoáng sản nhưng không có khả năng thực hiện khai thác thương mại lớn. Họ bán lithium cho các thương nhân Trung Quốc ở Harare. Trước đây, Nyemba cho biết, họ có thể bán với giá 1.200 USD mỗi tấn — giờ, giá đã giảm mạnh. Nhưng các thương nhân có thể chế biến lithium và bán nó quốc tế với giá cao hơn nhiều.
Những thợ mỏ như ông, Nyemba cho biết, đang bị bóc lột như lao động giá rẻ. “Nhiều người vẫn tiếp tục bán cho người Trung Quốc vì tuyệt vọng,” ông nói. “Lithium đáng lẽ phải nâng chúng tôi lên, nhưng nó đang mang đến nhiều vấn đề hơn, và giờ thì không còn hợp lý nữa.”
Tại khu vực mỏ Shamva, đông bắc Harare, Tsitsi Manyumwa cho biết với Rest of World rằng cô đã khai thác được tới 30 tấn khoáng sản này chỉ trong vài ngày cho đến tháng 9 năm 2023. Mặc dù có giấy phép, cô cho biết gặp khó khăn với việc giá giảm mà các thương nhân Trung Quốc đưa ra và vì vậy đã ngừng khai thác lithium. Chính sách của chính phủ, Manyumwa cho biết, đã bất lợi cho những người nhỏ lẻ như cô mà lại ưu ái cho những kẻ lớn và “những người chơi lớn với nhiều vốn.”
Một buổi sáng tháng 4, Victor Simango, 66 tuổi — một trong những nhân viên lâu năm nhất tại Bikita Minerals — đã đưa Rest of World tham quan mỏ trên một chiếc Toyota Land Cruiser cũ nhưng được bảo quản tốt. Simango là quản lý khai thác và đã làm việc tại mỏ từ năm 1981, sau khi kế thừa công việc từ cha mình, một người làm việc trong một trong những nhà máy chế biến thiếc của mỏ. Bụi bay lên từ chiếc xe khi nó di chuyển lên xuống những con đường đất gập ghềnh trong mỏ. Ở một đầu, nước được bơm từ dưới lòng đất khi công ty đào sâu và mở rộng một hố lớn. Ở đầu kia, Simango giải thích rằng trước đây ông đã từng hái trái cây dại trong vùng núi xanh tươi, nay đã biến thành những mỏ khai thác. “Tôi tự hào” khi trở thành một phần của công ty, ông nói.
Theo lời Simango, việc Sinomine tiếp quản là một câu chuyện về sự mở rộng và hiệu quả. Nhiều hố mới đã được khai thác, và nhiều đào bới mới đã bắt đầu. “Chúng tôi làm việc 24/7,” ông tự hào khẳng định. “Sản xuất không bao giờ dừng lại.”
Những cải tiến tại mỏ, Simango bổ sung, cũng bao gồm an ninh. Cái hào mới xung quanh cơ sở và việc tăng cường bảo vệ đã gần như chấm dứt hoạt động khai thác trái phép. Tuy vậy, ông thừa nhận rằng nhiều thứ đã bị lấy đi bởi những thợ mỏ trái phép đều là chất thải vốn được cho là không có giá trị. “Khi chúng tôi sản xuất, chúng tôi có những vật liệu không mong muốn mà chúng tôi vứt bỏ,” ông cho biết. “Nhưng chúng tôi cũng đã vứt đi một số vật liệu có giá trị.”
Khi được hỏi về vụ việc bắn Darlington Vivito, Nikisi cho biết cả mỏ lẫn nhân viên của công ty chưa bị buộc tội. Người phát ngôn của cảnh sát tỉnh cho biết vụ việc vẫn đang được điều tra và “người bị buộc tội hiện đang lẩn trốn.”
Mộ của Darlington Vivito nằm dưới một đống đá trên một sườn đồi gần nhà của gia đình. Vào một buổi sáng u ám tháng 5, cha của Vivito thu hoạch bắp trong một cánh đồng gần đó, trong khi mẹ cậu, Jestina Makuse, dẫn đường lên đồi đến ngôi nhà của họ, nơi có những căn bếp lợp tranh và một căn nhà ba phòng. Những con gà tây và gà lang thang trong sân được quét dọn sạch sẽ, trong khi một đôi chim bồ câu làm tổ trên một cái cây lớn.
Gia đình đã biết về những gì đã xảy ra với Vivito khi cha cậu nhận được cuộc gọi hoảng loạn từ người anh họ đã đi cùng cậu tại mỏ. Người cha hoảng loạn di chuyển đến một bệnh viện tỉnh và gào thét khi chứng kiến con trai mình vẫn còn sống nhưng không cử động trên giường bệnh.
Vivito đã được chuyển đến một bệnh viện ở Harare để điều trị vết thương do viên đạn bắn vào đầu. Gia đình, vốn đang gặp khó khăn về tài chính, đã phải vay tiền từ các mạnh thường quân, các câu lạc bộ tiết kiệm trong cộng đồng, và họ hàng để có được 4.500 USD cho phí điều trị. Nhưng mọi cố gắng đều như vô ích.
“Tôi cảm thấy một nỗi đau sắc nhọn trong tim mỗi khi tôi nghĩ về Darlington,” Makuse nói. “Cậu đã chết một cách bất ngờ, và không ai dường như để tâm.” Gia đình chưa nhận được bất kỳ thông tin nào từ mỏ về những gì đã xảy ra, bà nói thêm. “Con trai tôi không làm điều gì sai.”
Nguồn tham khảo: https://restofworld.org/2025/zimbabwe-lithium-mining-boom/
Khi trời tối, cặp đôi bắt đầu hành trình quen thuộc của mình. Sau khi gặp gỡ một nhóm thanh niên khác, họ đã nhờ người đi xe quá giang ra ngoài thị trấn và sau đó đi bộ 8 km qua cánh rừng đầy bụi gai về phía mỏ lithium Bikita, nơi được cho là có trữ lượng lithium lớn nhất tại Zimbabwe. Họ lén lút vào bên trong.
Mỏ khai thác rộng khoảng 1.500 hecta này được bảo vệ bởi các nhân viên an ninh có vũ trang đi tuần trên xe tải và đi bộ. Vivito và nhóm của cậu tìm đến một khu vực vắng vẻ của mỏ, làm việc dưới ánh đèn pin, truy tìm những khối đá lithium bị lộ ra từ hoạt động khai thác ban ngày. Họ tìm kiếm những mảnh tốt nhất và thu gom vào bao tải chứa. Trong khi đó, các nhóm khai thác trái phép khác cũng hoạt động trong những khu vực riêng biệt trong khi các nhân viên bảo vệ đi tuần. Vivito luôn cố gắng giữ sự tỉnh táo.
Zimbabwe là một quốc gia giàu tài nguyên khoáng sản nhưng lại bị ảnh hưởng nặng nề bởi những cáo buộc quản lý kém và tham nhũng. Hoạt động khai thác nhỏ lẻ — cả hợp pháp và bất hợp pháp — diễn ra phổ biến. Ước tính có khoảng 1,5 triệu người Zimbabwe tham gia vào khai thác quy mô nhỏ, nhưng chỉ khoảng 15% trong số đó có giấy phép. Nhiều người khai thác trái phép tại những khu đất không phát triển hoặc những khu mỏ bỏ hoang, trong khi những người như Vivito lại lén lút vào các mỏ do các công ty hoặc chính phủ vận hành.
Cuộc cách mạng xe điện đã tạo ra một cơn sốt toàn cầu đối với lithium, một thành phần thiết yếu của pin xe điện. Zimbabwe được biết đến là nơi có một trong những trữ lượng lithium lớn nhất thế giới và là nhà cung cấp hàng đầu của khoáng chất này tại châu Phi. Doanh thu hàng năm từ việc xuất khẩu lithium của Zimbabwe đã tăng từ 1,8 triệu USD năm 2018 lên hơn 80 triệu USD chỉ trong quý đầu năm 2025, và các chuyên gia vẫn nhìn thấy tiềm năng chưa được khai thác. Bắt đầu từ cuối năm 2021, nhiều mỏ lithium lớn của đất nước đã thuộc quyền sở hữu của các công ty Trung Quốc.
Trung Quốc có ngành công nghiệp xe điện hàng đầu thế giới và chiếm ưu thế trong chuỗi cung cấp lithium toàn cầu: khoảng 70% lithium được chế biến tại đây. Khi các quốc gia khác chạy đua để bắt kịp, Bắc Kinh đã tăng cường vai trò của mình như một nhà đầu tư lớn trong lĩnh vực khai thác tại châu Phi. Tại Zimbabwe, mối quan hệ của Trung Quốc với chính phủ đặc biệt gắn bó, bắt đầu từ khi nước này ủng hộ lực lượng du kích của nhà ******* Robert Mugabe trong cuộc đấu tranh giành độc lập vào những năm 1960. Người kế nhiệm Mugabe, Tổng thống Emmerson Mnangagwa, đã ủng hộ việc Trung Quốc tiếp quản các mỏ lithium, lập luận rằng điều này sẽ mang lại tăng trưởng kinh tế cho một quốc gia mà gần một nửa dân số đang sống trong cảnh nghèo đói.
Tuy nhiên, nhiều cư dân tại các khu vực khai thác ở Zimbabwe cảm thấy rằng mối quan hệ này chỉ dẫn tới sự bóc lột. Họ lập luận rằng sự bùng nổ lithium đã không mang lại lợi ích gì cho cộng đồng của họ và thực tế còn gây hại đến cuộc sống của họ. Họ cho biết đã bị tước đất đai do hoạt động mở rộng của các mỏ do Trung Quốc điều hành mà không nhận được bồi thường. Họ cũng cho biết đất canh tác đã bị suy thoái và nguồn nước bị ô nhiễm. Một số cư dân phàn nàn rằng những công việc có mức lương cao tại các mỏ thường do những công nhân nhập cư từ Trung Quốc hoặc các thành phố lớn của Zimbabwe đảm nhận, trong khi các công đoàn đã chỉ trích về điều kiện làm việc và tiền lương. Việc thắt chặt an ninh tại các mỏ đã dẫn đến việc bắt giữ nhiều người khai thác trái phép.
“Trung Quốc đang coi Zimbabwe như một thuộc địa, và họ đã đánh dấu nơi này là lãnh thổ của mình,” Farai Maguwu, giám đốc điều hành của Trung tâm Quản lý Tài nguyên Thiên nhiên, một nhóm nghiên cứu và vận động ở Harare, chia sẻ với Rest of World. Ngành khai thác khoáng sản của Zimbabwe từ lâu đã bị cáo buộc liên kết với lợi ích tài chính của các tầng lớp lãnh đạo chính phủ và quân đội. Tuy nhiên, Maguwu đã cáo buộc Bắc Kinh đã khiến môi trường thiếu trách nhiệm trở nên tồi tệ hơn đến mức mà các nhà lãnh đạo Zimbabwe “không hành động để bảo vệ sự toàn vẹn của chính nhân dân họ” — một điều mà ông cho là đáng lo ngại về hoạt động khai thác của Trung Quốc trên toàn châu lục.
Đại sứ quán Trung Quốc tại Harare đã từ chối bình luận. Wilfred Munetsi, phó giám đốc truyền thông tại Bộ Khoáng sản và Phát triển Khoáng sản Zimbabwe, đã phản bác những cáo buộc về quản lý kém và cho rằng những cáo buộc tham nhũng trong ngành là không có cơ sở. “Bộ làm việc với tính minh bạch và trách nhiệm,” ông nói với Rest of World.
Ở cấp địa phương, nhiều người dân Zimbabwe cảm thấy bị bỏ rơi. “Nhiều người sống gần các mỏ lithium đều kỳ vọng sẽ được hưởng lợi từ tài nguyên này,” Grasian Mkodzongi, một nhà nghiên cứu cao cấp tại Viện Bắc Âu về Châu Phi, nơi tập trung vào tài nguyên thiên nhiên và chuyển đổi năng lượng, nhận xét gần đây. “Hiện tại, người dân địa phương lại trở thành những người thua thiệt.”
Ông cũng lưu ý rằng các chủ mỏ không phải là người duy nhất phải chịu trách nhiệm về tình hình này. Lệnh cấm xuất khẩu lithium thô trên toàn quốc vào năm 2022 đã khiến các công ty có cơ sở chế biến có thể tự do định giá. Kết hợp với việc giá lithium toàn cầu giảm sút, tình hình này đã tàn phá ngành khai thác quy mô nhỏ của Zimbabwe. “[Các công ty] lo ngại rằng những người khai thác trái phép đang làm xói mòn lợi nhuận của họ, và chính quyền thì tất nhiên muốn kiểm soát điều này để đảm bảo doanh thu,” Mkodzongi cho biết. Ông cũng cho biết các mỏ tư nhân đã chứng kiến việc “tăng cường quân sự hóa an ninh.”
Rest of World đã trò chuyện với những người khai thác trái phép trong các chuyến thăm đến các cộng đồng xung quanh bốn mỏ lithium. Lithium mà họ tìm được được bán cho các trung gian, xuất khẩu ra nước ngoài và hòa trộn vào kho hàng toàn cầu. Nhưng thông điệp chính mà họ muốn gửi gắm là cơn sốt khoáng sản mà họ tưởng sẽ mang lại phước lành lại mang tới nỗi đau. Những thợ mỏ như Vivito đều biết công việc của họ là bất hợp pháp — nhưng họ không cảm thấy điều đó sai trái về mặt đạo đức. Họ tin rằng họ nên có quyền tự nuôi sống bản thân từ lithium chôn vùi xung quanh Zimbabwe. “Đó là cách duy nhất chúng tôi có thể hưởng lợi,” một thợ mỏ 31 tuổi ở thị trấn Shamva, người yêu cầu giấu tên, cho biết.
Những người khai thác trái phép đối mặt với nguy cơ bị thương tích hoặc tử vong do ngã và sập hầm, cũng như những cuộc chạm trán với lực lượng bảo vệ doanh nghiệp. Những phụ nữ làm việc trái phép tại các mỏ khai thác nói với Rest of World rằng họ đã bị tấn công tình dục trong công việc.
Vivito đã bỏ học ba năm trước để giúp đỡ gia đình, những người đang gặp khó khăn sinh sống từ nông nghiệp tự cung tự cấp. Cậu đã cố gắng nhưng không thành công để tìm một công việc chính thức tại mỏ với vai trò trợ lý, phân loại và bảo vệ.
Cuối cùng, cậu chuyển sang khai thác trái phép. Cậu đã thực hiện công việc này khoảng ba tháng tính đến đêm tháng 3 đó. Theo một thành viên trong nhóm của Vivito, công việc hôm đó đã thành công — họ thu thập được một đống lớn đá lithium. Nhưng khi họ cố gắng rời khỏi mỏ, họ đã gặp một chiếc xe bán tải với một nhân viên bảo vệ có vũ trang chặn đường.
“Anh ta đã nổ súng,” một người bạn thợ mỏ của Vivito nhớ lại. “Darlington đã la lên và ngã xuống.” Vivito đã bị bắn vào đầu.
Nằm tại tỉnh Masvingo mở rộng, Bikita có dân số khoảng 177.000 người sống chủ yếu dựa vào nông nghiệp tự cung tự cấp, thương mại và khai thác. Nhiều ngọn đồi và núi bao quanh nơi đây chứa đựng những khoáng sản quý giá: lithium, thiếc và vàng, cùng nhiều loại khác. Trong nhiều thập kỷ, những tài nguyên ẩn giấu này đã thu hút các thợ mỏ từ đủ các thành phần — từ những thợ mỏ địa phương nhỏ lẻ cho đến những công ty lớn như Sinomine, công ty Trung Quốc đã mua lại mỏ Bikita Minerals vào tháng 1 năm 2022.
Trong những năm gần đây, sự bùng nổ lithium đã tạo ra một làn sóng hoạt động mới tại các trung tâm thị trấn của huyện, nơi mà những doanh nghiệp như cửa hàng chuyển tiền di động, cửa hàng quần áo và cửa hàng tạp hóa phục vụ cho những thợ mỏ và thương nhân khoáng sản.
Vào một buổi tối gần đây tại Chinhamo, một thị trấn gần mỏ Bikita, những con phố nhộn nhịp với tiếng nhạc dancehall và Sungura vọng ra từ những quán bar xuống cấp. Một người phụ nữ bán thịt gà và thịt lợn nướng ở một góc phố, trong khi những công nhân mỏ trong đồng phục nhâm nhi những chai bia lớn gần đó. Sáng hôm sau, khi những người phục vụ quán bar dọn dẹp bàn ghế và quét dọn sàn, cùng những người bán hàng rong bày bán quần áo, chăn và các gói bột tẩy rửa, một sản phẩm từ quá trình khai thác.
Mỏ Bikita nằm cách Chinhamo vài cây số và có rất nhiều bãi chứa rác thải lớn. Dưới sự quản lý của Sinomine, chu vi của mỏ đã mở rộng khi công ty thêm các cơ sở và hố lộ thiên mới. Nhiều người bán trái cây và rau quả đã chen chúc đông đúc từ con đường chính dẫn vào cổng mỏ.
Bên trong khu vực mỏ rộng lớn, những lối đi bằng thép và các tòa nhà bằng tôn lợp kiểu dáng công nghiệp nằm cạnh những hố đất xám và cam. Mỏ thuê 1.460 người, với 1.400 nhân viên làm việc cho các nhà thầu của công ty, theo phát ngôn viên của Bikita Minerals, Collen Nikisi, cho biết trong một tuyên bố với Rest of World. Chính sách của công ty quy định rằng 80% trong số đó phải được tuyển dụng từ địa phương.
“Chúng tôi cung cấp cho người dân trong cộng đồng địa phương những công việc an toàn, ổn định và được trả lương hợp lý,” Nikisi cho biết thêm, đồng thời khẳng định rằng công ty thường xuyên bị các cơ quan nhà nước kiểm tra về các thực tiễn lao động của mình. “Chúng tôi cũng nhận thức rằng giấy phép xã hội để hoạt động của chúng tôi bắt nguồn từ cộng đồng địa phương mà chúng tôi phục vụ.”
Nikisi cho biết Sinomine đã cam kết hơn 30 triệu USD trong vòng hai năm rưỡi để đầu tư vào cộng đồng, bao gồm cung cấp điện cho các cộng đồng vùng nông thôn, khoan giếng cung cấp nước sạch, bảo trì và xây dựng cầu đường, và hỗ trợ cho các trường học địa phương. “Bikita Minerals đóng góp cho cộng đồng cả trực tiếp và gián tiếp thông qua các khoản thuế và phí mà chúng tôi nộp, công việc mà chúng tôi tạo ra, đào tạo kỹ năng cho lực lượng lao động địa phương, tạo cơ hội cho doanh nghiệp địa phương, xây dựng cơ sở hạ tầng và hỗ trợ các sáng kiến về giáo dục và y tế cộng đồng.”
Thế nhưng, sự giàu có từ khoáng sản của Zimbabwe từ lâu đã là một con dao hai lưỡi. Từ năm 1888, nhà tài phiệt khai thác người Anh Cecil Rhodes đã đặt chân vào vương quốc Ndebele với mục tiêu chiếm giữ những vùng đất vàng chưa được khai thác rộng lớn. Rhodes và Công ty Nam Phi Anh đã lừa vua Ndebele cấp quyền khai thác mỏ độc quyền và rồi lật đổ ông. Ông gọi đất nước mới của mình là Rhodesia, mở ra một chương đầy bạo lực và tàn phá trong lịch sử thực dân của châu Phi. Sau khi giành độc lập vào năm 1980, khi Mugabe cầm quyền, ngành khai thác vẫn là nền tảng của nền kinh tế quốc gia, nhưng các công ty nước ngoài kiểm soát tới 95% sản lượng khoáng sản. Trong những năm sau đó, khi sự căng thẳng về quyền sở hữu đất đai gia tăng, Mugabe đã thúc đẩy quyền sở hữu địa phương đối với các mỏ, cuối cùng yêu cầu mỗi mỏ phải có ít nhất 51% cổ phần do người Zimbabwe nắm giữ.
Tuy nhiên, nhiều tài nguyên khoáng sản của đất nước vẫn chưa được khai thác, và ngành này bị quản lý kém. Thay vì tìm việc làm trong các mỏ, nhiều người Zimbabwe đã chọn cách khai thác nhỏ lẻ. Ngày nay, vẫn có thể tìm thấy khoáng sản như vàng qua nhiều nơi ở Zimbabwe, từ những dòng sông, đồng ruộng đến những mỏ đã ngừng hoạt động. Người dân địa phương đã khai thác tại các con sông, xâm nhập vào các hầm mỏ bỏ hoang và khai thác những cột mỏ mà các công ty lớn để lại, điều này đôi khi dẫn đến những vụ sập hầm và mắc kẹt.
Mountain Mujakachi, một cựu thợ mỏ không chính thức hiện đang tranh đấu cho cộng đồng, là một người đàn ông cao lớn với tính cách hiền lành. Ông đã gặp Rest of World vào tháng 5 tại một hồ chứa nước thải do Bikita Minerals xây dựng. Hồ chứa này thu thập nước đục có chứa chất thải mỏ và đã chiếm giữ một khu vực rộng lớn, bao gồm cả nơi trước đây là nguồn nước uống cho cư dân.
Giờ đây đã 32 tuổi, Mujakachi đã chuyển đến Bikita cùng gia đình vào cuối những năm 1990, khi mà khai thác không chính thức phát triển mạnh mẽ trong cộng đồng. Lúc đó, lithium gần như không có giá trị; nó chủ yếu được sử dụng trong sản xuất kính và gốm chịu nhiệt. Khi không có giờ học, Mujakachi thường quan sát các thành viên trong gia đình mình khai thác gần nhà. Thỉnh thoảng ông còn giúp họ kiếm nước và thức ăn, và dần dần học cách khai thác khoáng sản cho chính mình. “Tôi đã trở nên đam mê khai thác nhỏ lẻ từ khi còn nhỏ, sau khi thấy rằng nó có thể thay đổi cuộc sống của người dân theo hướng tích cực,” Mujakachi kể lại, nhấn mạnh cách mà nghề này có thể mang lại lối thoát khỏi cảnh nghèo cho nhiều người.
Trong nhiều thập kỷ, người dân địa phương vẫn khai thác không chính thức tại mỏ Bikita Minerals với những khoáng sản như vàng, tantalite và ngọc lục bảo, ông cho biết. Trước khi công ty Sinomine mua lại mỏ vào năm 2022, mỏ này đang do một công ty quản lý dựa tại Mauritius cùng một công ty do nhà đầu tư người Đức lãnh đạo kiểm soát. Ông cùng những người khác cho biết sự giám sát an ninh lúc đó rất lỏng lẻo, và các thợ mỏ không chính thức thường làm việc mà không gặp rắc rối khi tìm kiếm những khoáng sản còn sót lại tại những khu vực bỏ hoang, bán lại cho các trung gian trên chợ đen.
Năm 2017, Mujakachi bắt đầu theo học một chương trình đại học kéo dài bốn năm về các nghiên cứu phát triển, được khơi dậy bởi trải nghiệm của mình với ngành khai thác. Ông đã trả tiền cho việc học của mình bằng cách khai thác trên đất công và tại mỏ Bikita, trước khi từ bỏ việc khai thác không chính thức và thành lập một tổ chức vận động chính trị địa phương. “Khai thác từ lâu đã là một ngành quan trọng với cộng đồng của chúng tôi, và qua nó, đã có tiềm năng cho cuộc sống của người dân được cải thiện,” ông cho biết thêm. Ông tin rằng chính phủ nên cấp thêm giấy phép cho những người dân địa phương và đầu tư vào các dự án khai thác quy mô nhỏ, đồng thời thiết lập các chính sách thúc đẩy các công ty khai thác phải có trách nhiệm xã hội hơn: tuyển dụng nhiều người dân địa phương hơn, phát triển cơ sở hạ tầng, và phục hồi môi trường.
Khi sự quan tâm toàn cầu đối với xe điện tăng cao sau Hiệp định Paris năm 2015 về biến đổi khí hậu và bùng nổ vào năm 2021, Mujakachi và các thợ mỏ không chính thức khác bắt đầu chú ý đến lithium. Các thương nhân khoáng sản Trung Quốc mở cửa hàng trong khu vực, tạo ra một bầu không khí phấn khích trong cộng đồng, và đã có một sự bùng nổ trong hoạt động kinh doanh lithium trên thị trường chợ đen. Thu nhập khai thác của Mujakachi đã tăng vọt, ngay cả khi nhiều người dân địa phương đang khẩn trương tham gia vào việc khai thác không chính thức.
Vào tháng 6 năm 2022, chủ tịch Sinomine, Wang Pingwei, đã đến Zimbabwe từ Trung Quốc để tham dự lễ khánh thành của mỏ Bikita Minerals mà công ty đã chi 180 triệu USD để mua. Tổng thống Mnangagwa — người đã tuyên bố Zimbabwe “mở cửa cho kinh doanh” với các nhà đầu tư nước ngoài sau khi nắm quyền từ Mugabe trong một cuộc đảo chính năm 2017 — đã chủ trì sự kiện này.
“Là một công ty Trung Quốc có trách nhiệm, Sinomine sẽ mở rộng đầu tư của mình, mang lại nhiều công việc, [và] phát triển cơ hội cho người dân địa phương,” Wang cho biết thêm, khi Sinomine công bố một khoản đầu tư bổ sung 200 triệu USD để mở rộng sản xuất và hứa hẹn sẽ hỗ trợ cộng đồng bằng những công việc được trả lương cao hơn và đầu tư địa phương.
Tuy nhiên, việc sở hữu và mở rộng các mỏ đã dẫn đến việc siết chặt an ninh. Sinomine đã xây dựng hàng rào và đào hào xung quanh chu vi của mỏ đang mở rộng, thuê bảo vệ có vũ trang và làm việc với cảnh sát để đàn áp việc khai thác trái phép.
Nikisi, phát ngôn viên của Bikita Minerals, báo cáo với Rest of World rằng công ty “đã gặp phải những trường hợp nghiêm trọng về việc trộm cắp quặng, và công ty đã phải tăng cường an ninh.” Ông cho biết chỉ trong sáu tháng cuối năm 2023, đã có 50 thợ mỏ trái phép bị bắt giữ và 25 chiếc xe tải đã bị tịch thu, mặc dù ông không cung cấp con số gần đây hơn. Một người phát ngôn của cảnh sát tỉnh không phản hồi yêu cầu bình luận về các vụ bắt giữ.
Đối với những thợ mỏ trái phép, công việc trở nên tốn kém hơn và vẫn tiếp tục gặp rủi ro. Ba người trong số họ nói với Rest of World rằng họ giờ đây phải hối lộ cho các nhân viên bảo vệ hoặc các nhà thầu vận chuyển để có thể khai thác khoáng sản tại mỏ và đưa đi những gì họ tìm thấy. Dù thế, nhiều người không nhìn nhận công việc của họ là sai trái. Trong các cuộc phỏng vấn với Rest of World, hai thợ mỏ trái phép đã gặp Darlington Vivito tại mỏ Bikita, mô tả cậu là người trong sáng. “Tất cả những gì cậu ấy muốn là kiếm tiền để giúp đỡ gia đình, như chúng tôi thôi,” một người đã nói.
Sáu phụ nữ cho biết với Rest of World rằng họ đã bị tấn công tình dục khi làm việc bất hợp pháp tại mỏ — một vấn đề đã tồn tại trước khi Sinomine mua lại nhưng mà theo bốn người trong số họ thì đã trở nên tồi tệ hơn dưới sự quản lý của công ty này. Tất cả các phụ nữ cho biết họ đã bị các nhân viên bảo vệ tấn công tình dục, trong khi hai người nói họ bị tấn công bởi chính những thợ mỏ khác. Một phụ nữ, mẹ đơn thân yêu cầu giấu tên, cho biết cô đã được giới thiệu vào khai thác lithium trái phép vào năm 2019, khi mới 17 tuổi và đang cần việc làm. Cô kể lại rằng đã bị tấn công tình dục bởi một nhân viên bảo vệ khi mỏ vẫn thuộc quyền quản lý của chủ sở hữu trước đó. Những vụ tấn công tình dục đã trở nên phổ biến hơn, cô nói, sau khi biện pháp an ninh tăng cường khi Sinomine nhậm chức. “Khi người Trung Quốc đến, thật khó khăn để vào mỏ, và đó là khi các vụ lạm dụng gia tăng, vì chúng tôi phải trả tiền để vào mỏ,” người phụ nữ cho biết.
Mẹ và chị gái cô cũng xác nhận các lời cáo buộc của cô về việc bị tấn công liên tiếp. Như nhiều phụ nữ khác được Rest of World phỏng vấn, cô cho biết cảm thấy không thể báo cáo những cuộc tấn công này với chính quyền. “Chúng tôi không thể và cũng không thể báo cáo bởi vì chúng tôi đã ăn cắp,” cô nói. “Cuối cùng, chúng tôi chấp nhận rằng đây là điều mà chúng tôi phải sống chung.”
Cảm giác không thể báo cáo các vụ tấn công tình dục hoặc những hình thức lạm dụng khác là một tâm lý phổ biến giữa những thợ mỏ trái phép, theo Leonard Mabasa của mạng lưới cư dân Buhera, một tổ chức phi lợi nhuận đấu tranh cho các cộng đồng khai thác của Zimbabwe. “Hầu hết các vụ lạm dụng đều không được báo cáo vì các thợ mỏ sợ hãi khi biết rằng họ đang vi phạm pháp luật,” ông cho biết.
Một phát ngôn viên của cảnh sát tỉnh đã không trả lời câu hỏi về các cáo buộc tấn công tình dục tại mỏ. Nikisi cho biết với Rest of World rằng Bikita Minerals không có bất kỳ trường hợp tấn công tình dục nào được ghi nhận, “với không có báo cáo nào được nộp tại cơ sở cảnh sát tại chỗ hoặc qua các liên đoàn lao động và lãnh đạo địa phương.” Công ty nhấn mạnh cam kết giải quyết các vấn đề như vậy thông qua một chính sách giới tính nghiêm ngặt và các văn phòng chuyên biệt.
Trong khi đó, một số cư dân ở Bikita cho biết họ vẫn chưa thấy lợi ích mà Sinomine đã hứa mang lại cho cộng đồng.
Ishmael Mudhe, một trưởng thôn quản lý 100 làng trong khu vực, nói với Rest of World rằng khoảng 900 dân địa phương đã được tuyển dụng vào các công việc tại mỏ, chủ yếu là những vị trí có mức lương thấp. Tuy nhiên, ông cho biết những lời hứa phát triển cộng đồng của Sinomine vẫn chưa đủ. “Chúng tôi không nhìn thấy bất kỳ sự phát triển thực sự nào từ công ty Trung Quốc,” Mudhe nói. “Chúng tôi cần thấy điều gì đó sẽ phục vụ cho các thế hệ ngay cả sau khi mỏ ngừng hoạt động.”
Ông cho biết mối quan hệ trước đây của mỏ với người lao động và cộng đồng rộng lớn hơn tốt hơn, hiểu biết hơn về văn hóa và giá trị địa phương, cũng như giao tiếp hiệu quả hơn với cư dân. Ông cũng cho biết cộng đồng mong muốn “các chủ sở hữu trước đây vẫn còn điều hành.” Nhưng ông đặt phần lớn trách nhiệm lên chính phủ. “Người Trung Quốc đang tận dụng những chính sách yếu kém của đất nước,” ông nói. “Không có trách nhiệm xã hội từ công ty, và các luật của chúng tôi không thể buộc họ phải chịu trách nhiệm.”
“Người lao động đang bị đối xử giống như họ đã từng trong thời kỳ thuộc địa dưới thời Ian Smith,” Mudhe nói, nhắc đến nhà lãnh đạo thực dân cuối cùng của Zimbabwe trước khi giành được độc lập.
Munetsi, quan chức Bộ Khoáng sản, cho biết với Rest of World rằng câu chuyện về chủ nghĩa thực dân “bỏ qua những kết quả hữu hình” như tạo việc làm, phát triển cơ sở hạ tầng, chuyển giao công nghệ, và lợi nhuận xuất khẩu. “An toàn cho người lao động và các thực tiễn lao động công bằng là điều không thể thương lượng,” ông nói, đồng thời cho biết chính phủ đã có các biện pháp để “rõ ràng thực thi trách nhiệm xã hội.”
“Chúng tôi nhận thức được những mối quan ngại được nêu lên ở Bikita và đã khởi xướng một cuộc điều tra đa cơ quan thông qua Sáng kiến Kiểm toán Khai thác Có trách nhiệm, nhằm đánh giá việc tuân thủ các tiêu chuẩn về môi trường, an toàn và tham gia cộng đồng,” Munetsi cho biết. “Khi vi phạm được xác nhận, các biện pháp khắc phục sẽ được thực hiện, bao gồm cả hành động pháp lý và đình chỉ hoạt động. Chúng tôi khẳng định rằng tất cả các nhà đầu tư — bất kể xuất xứ — đều phải tuân thủ luật pháp Zimbabwe và Sáng kiến Khai thác Có trách nhiệm của chúng tôi, trong đó yêu cầu phát triển cộng đồng, phục hồi môi trường, và không khoan nhượng với bạo lực giới.”
Sinomine đã công bố ít nhất 300 triệu USD đầu tư vào Bikita, trong đó bao gồm việc phát triển các hố khai thác mới, xây dựng các nhà máy chế biến mới, và xây dựng hồ chứa nước thải. Việc mở rộng đã khiến công ty phải khóa chặt các vùng đất từng được cư dân sử dụng để chăn nuôi gia súc. Người dân sống và làm việc trên đất chưa được phát triển trước đây thuộc sở hữu của mỏ đã bị tước quyền. Một cái hào sâu 2 mét hiện bao quanh chu vi của mỏ nhằm ngăn chặn những người xâm phạm.
Vào tháng 4, Rest of World đã gặp những người sống xung quanh Bikita bị ảnh hưởng bởi sự mở rộng gần đây của mỏ. “Nhà chúng tôi đang chìm trong nước ngay bây giờ,” Mudzingwa Mabhachi, một người 86 tuổi nói, mô tả làm thế nào ông đã phải di dời sau khi ngôi nhà của ông bị ngập khi xây dựng hồ chứa nước thải.
Tại một ngôi làng khác, ông Fanuel Chahwahwa, 72 tuổi, nói rằng ông đã mất ngôi nhà đã ở trong 22 năm khi nó bị phá hủy bởi các máy xúc trong quá trình xây dựng hào.
Sáu cư dân cho biết với Rest of World họ đã mất quyền sử dụng đất mà họ từng dùng cho nhà ở, nông nghiệp, hoặc chăn nuôi gia súc, khi mỏ mở rộng. Các cư dân đang được Ủy ban Nhân quyền Zimbabwe hỗ trợ để thương lượng bồi thường, Mudhe cho biết. Một số cư dân vẫn có thể trồng thực phẩm và nuôi gia súc cho biết họ lo lắng rằng mỏ có thể sẽ sớm buộc họ phải di dời. Những cư dân khác cũng đã nói với một phương tiện truyền thông địa phương rằng do hồ chứa nước thải, họ phải đi bộ 4 km để lấy nước uống.
Nikisi, phát ngôn viên của Bikita Minerals, cho biết công ty đã khoan giếng để cung cấp cho cư dân gần khu vực hồ chứa một nguồn nước sạch thay thế. Ông phủ nhận các cáo buộc rằng công ty đã gây hại cho môi trường, và cho biết công ty đang làm việc với Ủy ban Nhân quyền và các lãnh đạo địa phương, bao gồm cả Mudhe, “để thảo luận và giải quyết các vấn đề ảnh hưởng đến cộng đồng.”
“Hoạt động của Bikita Minerals không làm cư dân di dời. Các cư dân đã xâm phạm vào khu mỏ và xây dựng nhà ở. Chúng tôi đang hỗ trợ các gia đình có liên quan như một phần trong trách nhiệm ESG [môi trường, xã hội và quản trị] của mình,” Nikisi cho biết thêm. Khi được hỏi về cuộc điều tra của chính phủ được Munetsi nhắc đến, ông cho biết công ty hàng năm trải qua một cuộc kiểm toán đa cơ quan của chính phủ và dự kiến sẽ đáp ứng tất cả các yêu cầu trong năm nay.
Tuy nhiên, một số người tìm việc làm trong các mỏ lithium của Zimbabwe đã báo cáo về những vấn đề liên quan đến điều kiện làm việc. Các công đoàn đã bày tỏ lo ngại về tiêu chuẩn an toàn trong toàn ngành, với Justice Chinhema, tổng thư ký của Liên đoàn Lao động Kim cương và Khoáng sản Zimbabwe, cảnh báo về một “xu hướng đáng lo ngại” của các vụ tai nạn. Chinhema cho biết với Rest of World rằng liên đoàn đã nhận được thông tin về các vụ tai nạn xảy ra tại mỏ Bikita Minerals. Tuy nhiên, ở các mỏ trên toàn quốc, nhiều trường hợp không được báo cáo, ông nói, “khiến việc cung cấp số liệu chính xác trở nên cực kỳ khó khăn.”
Trong một vụ việc năm 2024 tại một mỏ ở thị trấn Bindura, một người quản lý Trung Quốc đã bị quay video buộc hai công nhân Zimbabwean vào thùng của một máy xúc bằng tay và nâng họ lên cao. Đây là một trong những trường hợp bạo lực giữa các nhân viên Trung Quốc và người dân địa phương mà Liên đoàn Khai thác Zimbabwe đã gọi là “một lời nhắc nhở rõ ràng về nhu cầu thắt chặt quy định và giám sát đối với các công ty Trung Quốc hoạt động ở Zimbabwe.”
Trong ba năm qua, việc khai thác hợp pháp đối với những người Zimbabwe độc lập đã trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.
Lệnh cấm xuất khẩu lithium thô của chính phủ vào năm 2022 đã khiến các thợ mỏ địa phương phụ thuộc vào các công ty lớn, thường là do Trung Quốc điều hành, có khả năng xây dựng các cơ sở chế biến. Đồng thời, giá lithium toàn cầu đã giảm mạnh vào cuối năm 2022 do nguồn cung tăng và nhu cầu xe điện suy yếu.
Munetsi cho biết với Rest of World rằng lệnh cấm xuất khẩu lithium thô sẽ giúp ích cho ngành khai thác của đất nước: “Bằng cách yêu cầu chế biến trong nước, chúng tôi khuyến khích đầu tư vào các cơ sở chế biến… tạo ra việc làm có tay nghề cao hơn và giữ lại giá trị của lithium trong Zimbabwe.” Chính phủ đang nỗ lực giảm thiểu tác động của chính sách này lên các thợ mỏ quy mô nhỏ, ông cho biết, bằng cách cung cấp quyền truy cập vào các dịch vụ chế biến do chính phủ hỗ trợ và hoàn thiện một Chiến lược Khai thác Nghệ thuật và Quy mô Nhỏ mới mà các nhà vận động hy vọng sẽ chính thức hóa ngành và hỗ trợ những người khai thác địa phương cùng cộng đồng khai thác.
Tuy nhiên, đối với nhiều thợ mỏ quy mô nhỏ, bất kỳ sự hỗ trợ nào mới cũng có thể đến quá muộn. Vào cuối năm 2023, tại huyện Arcturus, khoảng 400 km về phía bắc Bikita, Rest of World đã gặp Caleb Nyemba, 46 tuổi, người đã tham gia một nhóm các cư dân đang hoạt động trên một phần nhỏ của một khu mỏ 24 hecta. Ông cho biết lệnh cấm xuất khẩu của chính phủ đã gây bất lợi. Nhóm của ông đã có giấy phép từ Bộ Khoáng sản nhưng không có khả năng thực hiện khai thác thương mại lớn. Họ bán lithium cho các thương nhân Trung Quốc ở Harare. Trước đây, Nyemba cho biết, họ có thể bán với giá 1.200 USD mỗi tấn — giờ, giá đã giảm mạnh. Nhưng các thương nhân có thể chế biến lithium và bán nó quốc tế với giá cao hơn nhiều.
Những thợ mỏ như ông, Nyemba cho biết, đang bị bóc lột như lao động giá rẻ. “Nhiều người vẫn tiếp tục bán cho người Trung Quốc vì tuyệt vọng,” ông nói. “Lithium đáng lẽ phải nâng chúng tôi lên, nhưng nó đang mang đến nhiều vấn đề hơn, và giờ thì không còn hợp lý nữa.”
Tại khu vực mỏ Shamva, đông bắc Harare, Tsitsi Manyumwa cho biết với Rest of World rằng cô đã khai thác được tới 30 tấn khoáng sản này chỉ trong vài ngày cho đến tháng 9 năm 2023. Mặc dù có giấy phép, cô cho biết gặp khó khăn với việc giá giảm mà các thương nhân Trung Quốc đưa ra và vì vậy đã ngừng khai thác lithium. Chính sách của chính phủ, Manyumwa cho biết, đã bất lợi cho những người nhỏ lẻ như cô mà lại ưu ái cho những kẻ lớn và “những người chơi lớn với nhiều vốn.”
Một buổi sáng tháng 4, Victor Simango, 66 tuổi — một trong những nhân viên lâu năm nhất tại Bikita Minerals — đã đưa Rest of World tham quan mỏ trên một chiếc Toyota Land Cruiser cũ nhưng được bảo quản tốt. Simango là quản lý khai thác và đã làm việc tại mỏ từ năm 1981, sau khi kế thừa công việc từ cha mình, một người làm việc trong một trong những nhà máy chế biến thiếc của mỏ. Bụi bay lên từ chiếc xe khi nó di chuyển lên xuống những con đường đất gập ghềnh trong mỏ. Ở một đầu, nước được bơm từ dưới lòng đất khi công ty đào sâu và mở rộng một hố lớn. Ở đầu kia, Simango giải thích rằng trước đây ông đã từng hái trái cây dại trong vùng núi xanh tươi, nay đã biến thành những mỏ khai thác. “Tôi tự hào” khi trở thành một phần của công ty, ông nói.
Theo lời Simango, việc Sinomine tiếp quản là một câu chuyện về sự mở rộng và hiệu quả. Nhiều hố mới đã được khai thác, và nhiều đào bới mới đã bắt đầu. “Chúng tôi làm việc 24/7,” ông tự hào khẳng định. “Sản xuất không bao giờ dừng lại.”
Những cải tiến tại mỏ, Simango bổ sung, cũng bao gồm an ninh. Cái hào mới xung quanh cơ sở và việc tăng cường bảo vệ đã gần như chấm dứt hoạt động khai thác trái phép. Tuy vậy, ông thừa nhận rằng nhiều thứ đã bị lấy đi bởi những thợ mỏ trái phép đều là chất thải vốn được cho là không có giá trị. “Khi chúng tôi sản xuất, chúng tôi có những vật liệu không mong muốn mà chúng tôi vứt bỏ,” ông cho biết. “Nhưng chúng tôi cũng đã vứt đi một số vật liệu có giá trị.”
Khi được hỏi về vụ việc bắn Darlington Vivito, Nikisi cho biết cả mỏ lẫn nhân viên của công ty chưa bị buộc tội. Người phát ngôn của cảnh sát tỉnh cho biết vụ việc vẫn đang được điều tra và “người bị buộc tội hiện đang lẩn trốn.”
Mộ của Darlington Vivito nằm dưới một đống đá trên một sườn đồi gần nhà của gia đình. Vào một buổi sáng u ám tháng 5, cha của Vivito thu hoạch bắp trong một cánh đồng gần đó, trong khi mẹ cậu, Jestina Makuse, dẫn đường lên đồi đến ngôi nhà của họ, nơi có những căn bếp lợp tranh và một căn nhà ba phòng. Những con gà tây và gà lang thang trong sân được quét dọn sạch sẽ, trong khi một đôi chim bồ câu làm tổ trên một cái cây lớn.
Gia đình đã biết về những gì đã xảy ra với Vivito khi cha cậu nhận được cuộc gọi hoảng loạn từ người anh họ đã đi cùng cậu tại mỏ. Người cha hoảng loạn di chuyển đến một bệnh viện tỉnh và gào thét khi chứng kiến con trai mình vẫn còn sống nhưng không cử động trên giường bệnh.
Vivito đã được chuyển đến một bệnh viện ở Harare để điều trị vết thương do viên đạn bắn vào đầu. Gia đình, vốn đang gặp khó khăn về tài chính, đã phải vay tiền từ các mạnh thường quân, các câu lạc bộ tiết kiệm trong cộng đồng, và họ hàng để có được 4.500 USD cho phí điều trị. Nhưng mọi cố gắng đều như vô ích.
“Tôi cảm thấy một nỗi đau sắc nhọn trong tim mỗi khi tôi nghĩ về Darlington,” Makuse nói. “Cậu đã chết một cách bất ngờ, và không ai dường như để tâm.” Gia đình chưa nhận được bất kỳ thông tin nào từ mỏ về những gì đã xảy ra, bà nói thêm. “Con trai tôi không làm điều gì sai.”
Nguồn tham khảo: https://restofworld.org/2025/zimbabwe-lithium-mining-boom/
