Quần thể di tích đã được Bảo tàng tỉnh Bến Tre phối hợp với Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh) tiến hành khai quật từ ngày 26/4 - 7/5/2014 và tổ chức báo cáo kết quả khai quật vào ngày 18/7/2014.
Đoàn nghiên cứu khảo cổ đã tiến hành khai quật trên diện tích 100m2, làm xuất lộ các kiến trúc chìm và tàn tích mộ cổ. (Theo Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh). Theo báo cáo sơ bộ của đoàn công tác thì khai quật mộ cổ, di tích là một kiến trúc nổi với toàn bộ quần thể hiện rõ bao gồm 2 ngôi mộ: mộ lớn song tán và mộ nhỏ đơn tán nằm hướng vuông góc vào thân bên trái của mộ lớn.
Quần thể mộ cổ hợp chất tại khu phố 2, thị trấn Chợ Lách có kích thước tổng thế ngang 3m, dọc 2,4m, cao 1,85-2,05m. Mộ lớn song táng thiết kế kiểu nhà chữ Nhị (二) tứ trụ chồng rường hướng Nam với kiến trúc Nhà Bia gắn Nhà Mồ với 3 phần chính: nhà bia, nhà mồ, cột địa tầng.
Mộ xây dựng song táng “tả nam hữu nữ” chung nhà bia - nhà mồ nhưng mang đặc điểm lần đầu có ở Việt Nam như kim tĩnh không xây bể hợp chất mà là huyệt đất (chôn sâu nhất ở Việt Nam độ sâu 2,75m), nền móng là đá ong Biên Hòa cùng 4 lớp gạch đinh. Đây cũng là khu mộ cổ độc đáo nhất lần đầu thấy ở Việt Nam khi chôn kèm theo “Quý tử” trong nhà mồ riêng.
Mộ nhỏ đơn táng nằm hướng Tây vuông góc vào thân tả mộ lớn (1,4 x 0,65 x 0,95m), phần trước có bia mộ quay vào ngôi mộ lớn. Ngôi mộ nhỏ được xây dựng đơn tán theo dạng miếu thờ, với ngói ống âm dương giả lợp, cặp hương án chân quỳ, cửa giả, kèo quyết, điểm nhãn, trang trí lưỡng long, phượng, xi vĩ, khảm sứ đặc trưng giai đoạn Nguyễn.
Ngoài kiến trúc nổi bằng hợp chất, các vật liệu hữu cơ trong ngôi mộ song táng đã bị hủy hoại nhiều, chỉ còn tìm thấy ít mảnh quan tài, 1 mảnh sọ người lớn và 5 viên bi đồng, xơ dừa làm vật chèn áo quan,…
Riêng ngôi mộ nhỏ thì còn được bảo quản tốt hơn, tìm thấy cả nhân cốt (Giám định của Khoa Giải phẫu học, Trường ĐH Y-Dược TP HCM là khoảng 2-4 tuổi, cao 87cm, có khả năng là Quí NAM), quan tài sử dụng kỹ thuật ghép rãnh soi gá đinh lồng khoen sắt để luồn dây hạ quan, đinh, móc sắt, cúc áo hình lục lạc,…
Cuộc khai quật cũng đã tìm thấy nhiều mảnh đồ gia dụng như đồ sành, gốm tráng men, gốm mộc có xuất xứ từ các lò bản địa ở Lái Thiêu – Biên Hòa hay nhập khẩu như gốm sứ “ngự dụng”, “quan dụng” (rồng 3-5 móng, đuôi 5 đao lửa), đồ sứ cao cấp “nội phủ”,…
Theo PGS. TS. Phạm Đức Mạnh, Trưởng bộ môn Khảo cổ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, chủ trì cuộc khai quật cho biết, những di tích mộ vừa được khai quật và phát hiện trên địa bàn huyện Chợ Lách (tỉnh Bến Tre) chứa đựng các di tồn vật liệu và kiến trúc mang dấu ấn chung của dạng mộ hợp chất quý tộc Việt Nam thời Trung và Cận đại (từ cấu trúc Nhà Bia gắn Nhà mồ kiểu nhà Việt truyền thống, cặp trụ cổng hình búp sen hay “đuốc thiêng", lối trang trí cửa giả, cột giải, ngói ống, rãnh thoát nước...).
Theo các nhà nghiên cứu, quần thể kiến trúc mộ hợp chất Chợ Lách còn giữ được gần như nguyên vẹn hình hài, thuộc loại hiếm có trong loại hình di tích kiểu này từng được nghiên cứu ngay trên đất Biên Hòa - Gia Định và ở cả miền Tây Nam Bộ xưa. Đây là loại hình kiến trúc mai táng dành cho quý tộc Việt thời Trung và Cận đại. Dựa vào các di vật tìm thấy qua cuộc khai quật, các nhà nghiên cứu ước đoán ngôi mộ có niên đại cuối thế kỷ 18 - đầu thế kỷ 19.
Phát biểu tại buổi báo cáo, đại diện Trường Đại học Khoa học xã hội - Nhân văn và Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch tỉnh Bến Tre đều đánh giá rất cao kết quả làm việc của Đoàn khai quật và hy vọng trong thời gian tới sẽ có nhiều hơn chương trình hợp tác nghiên cứu về Khoa học xã hội – nhân văn nói chung và Khảo cổ học – Lịch sử nói riêng, góp phần vào công cuộc bảo vệ di sản văn hóa kết hợp hài hòa với sự nghiệp phát triển kinh tế, đổi mới đất nước bằng công nghiệp hóa – hiện đại hóa – đô thị hóa ở Nam Bộ Việt Nam.
Đây là những phát hiện mới, cung cấp thêm những tư liệu khoa học quý cho ngành lịch sử và khảo cổ học. Các hiện vật sau quá trình chỉnh lý sẽ được lưu giữ và phục vụ trưng bày tại Bảo tàng Bến Tre.
Đoàn nghiên cứu khảo cổ đã tiến hành khai quật trên diện tích 100m2, làm xuất lộ các kiến trúc chìm và tàn tích mộ cổ. (Theo Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh). Theo báo cáo sơ bộ của đoàn công tác thì khai quật mộ cổ, di tích là một kiến trúc nổi với toàn bộ quần thể hiện rõ bao gồm 2 ngôi mộ: mộ lớn song tán và mộ nhỏ đơn tán nằm hướng vuông góc vào thân bên trái của mộ lớn.
Quần thể mộ cổ hợp chất tại khu phố 2, thị trấn Chợ Lách có kích thước tổng thế ngang 3m, dọc 2,4m, cao 1,85-2,05m. Mộ lớn song táng thiết kế kiểu nhà chữ Nhị (二) tứ trụ chồng rường hướng Nam với kiến trúc Nhà Bia gắn Nhà Mồ với 3 phần chính: nhà bia, nhà mồ, cột địa tầng.
Mộ xây dựng song táng “tả nam hữu nữ” chung nhà bia - nhà mồ nhưng mang đặc điểm lần đầu có ở Việt Nam như kim tĩnh không xây bể hợp chất mà là huyệt đất (chôn sâu nhất ở Việt Nam độ sâu 2,75m), nền móng là đá ong Biên Hòa cùng 4 lớp gạch đinh. Đây cũng là khu mộ cổ độc đáo nhất lần đầu thấy ở Việt Nam khi chôn kèm theo “Quý tử” trong nhà mồ riêng.
Mộ nhỏ đơn táng nằm hướng Tây vuông góc vào thân tả mộ lớn (1,4 x 0,65 x 0,95m), phần trước có bia mộ quay vào ngôi mộ lớn. Ngôi mộ nhỏ được xây dựng đơn tán theo dạng miếu thờ, với ngói ống âm dương giả lợp, cặp hương án chân quỳ, cửa giả, kèo quyết, điểm nhãn, trang trí lưỡng long, phượng, xi vĩ, khảm sứ đặc trưng giai đoạn Nguyễn.
Ngoài kiến trúc nổi bằng hợp chất, các vật liệu hữu cơ trong ngôi mộ song táng đã bị hủy hoại nhiều, chỉ còn tìm thấy ít mảnh quan tài, 1 mảnh sọ người lớn và 5 viên bi đồng, xơ dừa làm vật chèn áo quan,…
Riêng ngôi mộ nhỏ thì còn được bảo quản tốt hơn, tìm thấy cả nhân cốt (Giám định của Khoa Giải phẫu học, Trường ĐH Y-Dược TP HCM là khoảng 2-4 tuổi, cao 87cm, có khả năng là Quí NAM), quan tài sử dụng kỹ thuật ghép rãnh soi gá đinh lồng khoen sắt để luồn dây hạ quan, đinh, móc sắt, cúc áo hình lục lạc,…
Cuộc khai quật cũng đã tìm thấy nhiều mảnh đồ gia dụng như đồ sành, gốm tráng men, gốm mộc có xuất xứ từ các lò bản địa ở Lái Thiêu – Biên Hòa hay nhập khẩu như gốm sứ “ngự dụng”, “quan dụng” (rồng 3-5 móng, đuôi 5 đao lửa), đồ sứ cao cấp “nội phủ”,…
Theo PGS. TS. Phạm Đức Mạnh, Trưởng bộ môn Khảo cổ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, chủ trì cuộc khai quật cho biết, những di tích mộ vừa được khai quật và phát hiện trên địa bàn huyện Chợ Lách (tỉnh Bến Tre) chứa đựng các di tồn vật liệu và kiến trúc mang dấu ấn chung của dạng mộ hợp chất quý tộc Việt Nam thời Trung và Cận đại (từ cấu trúc Nhà Bia gắn Nhà mồ kiểu nhà Việt truyền thống, cặp trụ cổng hình búp sen hay “đuốc thiêng", lối trang trí cửa giả, cột giải, ngói ống, rãnh thoát nước...).
Theo các nhà nghiên cứu, quần thể kiến trúc mộ hợp chất Chợ Lách còn giữ được gần như nguyên vẹn hình hài, thuộc loại hiếm có trong loại hình di tích kiểu này từng được nghiên cứu ngay trên đất Biên Hòa - Gia Định và ở cả miền Tây Nam Bộ xưa. Đây là loại hình kiến trúc mai táng dành cho quý tộc Việt thời Trung và Cận đại. Dựa vào các di vật tìm thấy qua cuộc khai quật, các nhà nghiên cứu ước đoán ngôi mộ có niên đại cuối thế kỷ 18 - đầu thế kỷ 19.
Phát biểu tại buổi báo cáo, đại diện Trường Đại học Khoa học xã hội - Nhân văn và Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch tỉnh Bến Tre đều đánh giá rất cao kết quả làm việc của Đoàn khai quật và hy vọng trong thời gian tới sẽ có nhiều hơn chương trình hợp tác nghiên cứu về Khoa học xã hội – nhân văn nói chung và Khảo cổ học – Lịch sử nói riêng, góp phần vào công cuộc bảo vệ di sản văn hóa kết hợp hài hòa với sự nghiệp phát triển kinh tế, đổi mới đất nước bằng công nghiệp hóa – hiện đại hóa – đô thị hóa ở Nam Bộ Việt Nam.
Đây là những phát hiện mới, cung cấp thêm những tư liệu khoa học quý cho ngành lịch sử và khảo cổ học. Các hiện vật sau quá trình chỉnh lý sẽ được lưu giữ và phục vụ trưng bày tại Bảo tàng Bến Tre.
